بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر به دنبال آن است که کاربرد آیندهنگاری را در توسعه علم و فناوری مورد بررسی قرار دهد. این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر روش پیمایشی است. ابزار تحقیق، پرسشنامه بوده و از روش معادلات ساختاری برای تجزیه و تحلیل دادهها استفاده شده است.
یافتههای تحقیق نشان میدهد که آیندهنگاری به دو شکل در توسعه علم و فناوری تاثیرگذار است؛ یکی به شکل مستقیم از طریق شبکهسازی و یادگیری متقابل و دیگری به شکل غیرمستقیم به واسطه خروجی یا محصول آیندهنگاری. از دیگر یافتههای تحقیق این است که آیندهنگاری با ایجاد مشارکت فعال میان خبرگان و نیز با ایجاد پیوندها و خوشههای دانشی میان بازیگران و نهادهای مرتبط با نظام ملی نوآوری، نقش موثری در بهبود و توسعه علم و فناوری ایفا مینماید.
-1 مقدمه و بیان مساله
امروزه، آیندهنگاری جایگاه مهمی در توسعه تحقیقات علمی و فناورانه پیدا کرده است. نقطه قوت فعالیتهای آیندهنگاری، درهمتنیدگی فزایندهی کشورها،نهادها و مجموعاً بازیگران درگیر در سیاستگذاری است زیرا تجربیات نشان داده که در بسیاری از موارد ، این شکل از درهمتنیدگی به تقویت سیاستهای توسعه علم و فناوری در سطح کلان انجامیده است؛ به ویژه فعالیتهایی که در سطوح منطقهای و ملی صورت میگیرد.
بدین لحاظ، آیندهنگاری ابزار تاثیرگذاری در برنامه های آمایش علم و فناوری بلند مدت بوده که در حال حاضر به نظر میرسد از سطوح منطقهای و ملی خود را به سطح وسیعتری حتی در سطوح قارهای نیز رسانیده است. راز مطلب این است که آیندهنگاری ماهیتاً به مثابه فرایندی نظام مند، در سطح گسترده برای بهرهبرداری از نظرات و آرای کارشناسان مختلف، ایجاد هم گرایی میان دیدگاههای متعدد علمی و ایجاد اجماع مورد استفاده قرار می گیرد. براین اساس، دانش و اطلاعاتی که از این فعالیتها به دست میآید مبنای تعیین چشماندازها و سیاستها خواهد بود.
در همین راستا، "کاربرد آیندهنگاری در توسعه علم و فناوری" یکی از موضوعات مهمی است که طی دو دهه گذشته به موازات گسترش مفاهیم آیندهنگاری و سیاستگذاری علم و فناوری برجستهتر شدهاست، به طوری که از اوایل دهه 1990 بدین سو، در اجرای برنامههای آمایش و توسعه علم و فناوری از آیندهنگاری بهعنوان یک ابزار سیستمی1 و پشتیبانیکننده از تصمیم سازی، بهرهبرداری گستردهای صورت گرفته است.
بر این مبنا، پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که فرایند آیندهنگاری چگونه و به واسطه چه عواملی، بر مقوله توسعه علم و فناوری تاثیرگذار است و مدل نظری ارتباط میان این دو فرایند در سطح ملی چگونه خواهد بود؟
منطقی و همکاران در گزارش خود به برخی عوامل از قبیل جزئینگری سیاستگذاران به علت نبود دیدگاه سیستمی و کمبود تعامل و تقابل مراکز سیاست گذاری به عنوان مولفههای ناکارامدی سیاستگذاری نوآوری در کشور اشاره می کنند
از این گذشته، با توجه به این که فعالیتهای سیاستگذاری، همواره درون حلقه محدودی از نخبگان نهادهای سیاستگذار اجرا شده و یک رویکرد کلنگر به موضوع سیاست گذاری در بهرهبرداری از ظرفیتهای دانشگاهها و مراکز علمی وجود نداشته است، آیندهنگاری از قابلیتی برخوردار است که ضمن همگرا ساختن این ظرفیتها در سطح ملی، به شناسایی شفاف موضوعات و مسائل سیاست گذاری و تدوین دقیقتر سیاستهای توسعه دهنده نوآوریها کمک مینماید. بر این اساس، شناخت صحیح کارکردهای آیندهنگاری، اثرات سودمندی در یکپارچه نمودن فرصتهای تحقیقاتی با نیازهای اقتصادی و اجتماعی خواهد داشت. بدین لحاظ، این تحقیق با رویکردی پژوهشی، به موضوع مورد اشاره می پردازد.
-2 تعاریف و اصطلاحات
راهنمای کاربردی فورن2 یا "شبکه توسعه منطقهای آیندهنگاری اتحادیه اروپا" با تأکید بر نظامسازی و مزایای فرایندی، آیندهنگاری را این گونه تعریف میکند:
آیندهنگاری، فرایندی نظاممند و مشارکتی است که با هدف حمایت از تصمیمسازی در زمان حال و اجرای فعالیتهای مشترک، به تولید دانش پیرامون آینده و خلق چشماندازهای میانمدت و بلندمدت می پردازد
به استناد گزارش کمیسیون اروپا نیز پژوهشهای آیندهنگاری به ترسیم چشماندازهای توسعه علم، فناوری و جامعه می پردازند. هدف از این کار، شناسایی فناوریهای امیدبخش، حوزههای کاربردی و بررسی احتمال موفقیت دستاوردها با تأکید بر نظام نوآوری و مشارکت میان بازیگران متعدد است
در تبیین مفهوم سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری، سازمان توسعه و همکاریهای اقتصادی3 این نوع سیاستگذاری را یکی از وظایفی میداند که در چارچوب کارکرد سیاستگذاری و راهبریِ نظام ملی نوآوری، جهت توسعهی علم، فناوری و نوآوری در سطح ملی در نظر گرفته میشود - . - OECD, 1999 در این راستا، مجموعهای از نهادها مشتمل بر شوراها و نهادهای فرابخشی و وزارتخانهها، متولی توسعه علم، فناوری و نوآوری هستند که با شناخت این نهادها و تعاملات میان آنها میتوان به تحلیل قابلیتها و عملکرد آنها پرداخت
-3 پیشینه و سابقه تحقیقات انجام یافته
از دهه80 میلادی بدین سو تلاشهای ارزشمندی در زمینهی شناخت وجه ارتباط میان آیندهنگاری و سیاست گذاری صورت گرفته که به مهمترین و تاثیرگذارترین آنها که در تدوین مدل تحقیق مورد استفاده قرار گرفتهاند اشاره میشود:
ایروین و مارتین- 4 از محققان بینالمللی و برجسته عضو اسپرو - 5مرکز تحقیقات سیاستگذاری علم و فناوری انگلستان - - بنابر تجربیات نظری و عملی فراوان و مطالعات جامعی که در سالهای دهه80 میلادی بر روی فعالیتهای برنامهریزی کشورهای گوناگون در سطح ملی انجام دادند به عنوان پیشگامان این حوزه، فضای مناسبی برای ورود آیندهنگاری به مقوله سیاست علم و فناوری ایجاد نمودند. به اعتقاد آنها آیندهنگاری، ابزار یا مجموعهای از ابزارها را در بر می گیرد که به وسیله آنها تا حد ممکن میتوان به ارزیابی پیشرفتهای احتمالی و گزینههای پیشرو برای اقدام پرداخته و در این راستا تا جایی تحلیل صورت میگیرد که بتوان آیندههای بدیل وابسته به پیشرفتها را مورد شناسایی قرار داد
رم باره1 که از متخصصان برجستهی کمیسیون اروپا و مجامع معتبر دیگر در زمینههای تحلیل راهبردی، آیندهپژوهی و سیاست علم و نوآوری است در پژوهش خود تأکید ویژهای بر اصطلاح یا مفهوم آیندهنگاری فناوری دارد. او در تبیین تاثیرگذاری آیندهنگاری بر سیاستگذاری بر این باور است که آیندهنگاری به عنوان فرایندی پشتیبانی کننده از تصمیمات، منافع زیر را برای سیاستگذاری به همراه خواهد داشت :
· تمرکز ویژه بر تغییرات
· تعامل میان مشارکتکنندگان
· شفافیت، تفکر باز و زنده نگاه داشتن روح نگاه از پایین به بالا
· تخصیص فرایند به بازیگران و ذینفعان
· تنوع بازیگران و دروندادها همراه با پذیرش تنوع در چشماندازها
· تمایل به علم و فناوری و قلمروهای اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی
· اهمیت دادن به بدیلها، شناسایی و اکتشاف فرضیات و رویدادهای مهم از منظر بازیگران
· شکلدهی به راهبرد
محققان یونیدو نیز در طی مطالعات خود، ارتباط میان آیندهنگاری و سیاست گذاری را زمینهساز تحقق چند هدف مهم میدانند :
· کشف فرصتهای آینده تا بتوان اولویتهای سرمایه گذاری در فعالیتهای علم و نوآوری را تعیین نمود.
· جهتدهی مجدد به نظام علم و فناوری.
· وارد ساختن بازیگران جدید به عرصه مباحثات راهبردی
· ایجاد شبکهها و پیوندهای جدید از درون حوزهها، بخشها و بازارها یا از درون مسائل
یکی از مهمترین پژوهشهای حاضر در زمینه بررسی تاثیر آیندهنگاری بر سیاست گذاری، پروژه فورلرن2 است که مبتنی بر شناسایی و بررسی کارکردهای سیاستی آیندهنگاری، انجام یافته است. خروجی مهم این پژوهش، معرفی چندین کارکرد آیندهنگاری و تاثیرگذار بر سیاستگذاری است که برخی از آنها عبارتند از :
1. فراهمسازی اطلاعات برای سیاستگذاری
2. تسهیل در پیادهسازی سیاست4
3. مشارکتسازی در سیاستگذاری1
. 2 پروژه فورلرن - FORELEARN project - یکی از مجموعه فعالیتهای اصلی "پلتفرم تسهیم دانش در برنامه آیندهنگاری علم و فناوری اروپا"است که توسط اداره کل تحقیقات کمیسیون اروپا هدایت و تأمین اعتبار شده است. این پروژه مشتمل بر چهار کارگاه یادگیری متقابل از دسامبر 2005 تا دسامبر 2006 بوده که بر تاثیر آیندهنگاری در سیاستگذاری تمرکز نمودهاند. هر کارگاه، براساس نتایج کارگاههای پیش از خود برگزار شده و متشکل از گروه مشخصی از شرکتکنندگان بوده که به تاثیر آیندهنگاری بر سیاستگذاری از جنبههای مختلف مینگریستند.
