بخشی از مقاله
چکیده
در این پژوهش تلاش شد به برنامه آینده نگاری ملی تعدادی از کشورها پرداخته شود. مطالعات آیندهنگاری به عنوان امری مثبت در اکثر کشورها در نظر گرفته میشوند و اغلب آنها این مطالعات را به عنوان ابزار و مدخل مؤثر در پشتیبانی از سیاست نوآوری، فناوری و پژوهش در نظر میگیرند. آیندهنگاری موفق بر اولویتبندی بلندمدت علم، فناوری، تشکیل شبکه و مشارکت ذینفعان مختلف تمرکز مینماید. مزیت آیندهنگاری از طریق همکاری بهبود یافته علم و صنعت با تأثیرات مثبت برای انتقال دانش و فناوری، همکاری بهبود یافته و تعامل افراد و مؤسسات سیاسی و اجرایی به تصویر کشیده میشود. کشورهایی که این مطالعات را به شکل حرفهای به اجرا درنیاوردهاند، به نتایج مورد انتظار دست نیافتهاند.
در عوض کشورهایی که از یک راهبرد منسجم و مستمر برای آغاز، برنامهریزی و اجرای آینده-نگاری بهره بردهاند، درجهای بالایی از پذیرش نتایج آیندهنگاری را تجربه نمودهاند. این پذیرش، به کشورها امکان میدهد تا رشد طولانی مدت علم، فناوری و نوآوری را تضمین نمایند. تجربیات کشورهای مختلف به تأثیر مثبت آیندهنگاری بر پژوهش، فناوری و نوآوری اشاره داشته است. در حال حاضر، آیندهنگاری سهم بسیار مهمی در سیاستگذاری توسعه تحقیقات و فناوری پیدا کرده است. بدین لحاظ، آیندهنگاری ابزاری برای برنامهریزی سیاست-های عمومی بلندمدت است که در حال حاضر به نظر میرسد از سطوح منطقهای و ملی خود را به سطح وسیعتری حتی در سطوح قارهای نیز رسانیده است. لذا در مقاله حاضر، ضمن مرور آثار و نوشتهها و مبانی نظری آیندهنگاری، وضعیت موجود آیندهنگاری در چند کشور منتخب جهان با استفاده از روش مطالعه تطبیقی و اسنادی مورد بررسی قرارگرفته است.
واژگان کلیدی: آیندهنگاری، سیاستگذاری، علم، فناوری، نوآوری.
-1 مقدمه
آیندهنگاری فرایندی نظاممند با نگاه به آینده بلندمدت در زمینههای علمی، فناورانه، اقتصادی و اجتماعی است که هدف آن تعیین حوزههای تحقیقات راهبردی و پیدایش فناوریهای نوظهور با بیشترین فواید اقتصادی و اجتماعی است . - Martin, 1995 - آیندهنگاری میتواند اولاً دادههای ضروری را برای سیاستگذاری در زمینههای متفاوت ارائه نماید، ثانیاً نشانههای ضعیف اما مهمی که منجر به ارزیابی و تنظیم مجدد سیاستها خواهد شد را شناسایی کند و از این طریق سبب افزایش انعطافپذیری در سیاستگذاری میشود. امروزه بسیاری از حکومتها به اهمیت فعالیتهای آیندهنگاری پیبردهاند و از این رو این ابزار نسبتاً جدید و نوآورانه جهت کمک به سیاست علم و فناوری در سراسر جهان، در حال گسترش است.
آیندهنگاری اولین بار به عنوان یک ابزار سیاستگذاری در اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 میلادی در آمریکا به ویژه در بخش دفاعی به کار رفت و بعد از آن ژاپن با یک افق زمانی 30 ساله آن را انجام داد و سپس به تدریج در بین سایر ملتها رواج یافت . - UNIDO, 2005 - نقش آیندهنگاری در سیاست-گذاری، از طریق تعریف شبکه آیندهنگاری اروپا به خوبی شرح داده شده است: " آیندهنگاری، یک رویکرد مشارکتی برای ایجاد چشماندازهای بلندمدت به منظور اطلاعرسانی به فرآیندهای تصمیمگیری میباشد". همچنین "کالف و اسمیت" در مطالعه عوامل حیاتی موفقیت آیندهنگاری، بر نیاز به فراهم آوردن توصیههای عملی سیاستی تأکید داشتهاند . - Calof & Smith, 2010 -
از دهه 80 میلادی بدین سو، مفهوم آیندهنگاری در سیاستگذاری جای گرفته است. در حال حاضر، آیندهنگاری سهم بسیار مهمی در سیاستگذاری توسعه تحقیقات و فناوری پیدا کرده است - حسنوی و همکاران، . - 1392 "باره" متخصص برجسته کمیسیون اروپا در زمینه آیندهنگاری بر این باور است که آیندهنگاری به عنوان فرایند پشتیبانیکننده از تصمیمات، منافع زیادی را برای سیاستگذاری به همراه خواهد داشت . - Barre, 2001 -
مسأله اثر آیندهنگاری بر سیاستگذاری از اهمیت بسیاری برخوردار است، زیرا موضع آیندهنگاری را به عنوان ابزار هوشمندی راهبردی سیاستی مورد توجه قرار میدهد. این عنوان، نشاندهنده نیاز آیندهنگاران به ارزیابی کارایی و اثربخشی آیندهنگاری در فرآیند سیاستگذاری، موضع آن در نظام سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری و شیوه بهبود اثرات آن است. داشتن درک واضح و روشن از نوع اثر مورد هدف آیندهنگاری و چگونگی تاثیرگذاری آن، یکی از پیش نیازهای اساسی موفقیت در طراحی فعالیت آیندهنگاری میباشد - DaCosta, Warnke , Cagnin,. - Scapolo, 2008
" لادیکاس و دیکر"، دامنه گستردهای از اثرات فعالیتهای آیندهنگاری را در سه قالب افزایش دانش، تشکیل دیدگاهها و عقاید و اقدام شناسایی و بر حسب جنبههای علمی/ فناورانه، اجتماعی و سیاستی به صورت زیر تفکیک نمودهاند : - Ladikas & Decker, 2004 -
·افزایش دانش از جنبههای اجتماعی: نظیر روشنسازی ساختار تعارضات
·افزایش دانش از جنبههای علمی/ فناورانه: نظیر افزایش مشاهدهپذیری گزینههای فنی
·افزایش دانش از جنبههای سیاستی: نظیر کشف اهداف سیاستی و ارزیابی سیاستهای موجود
·تشکیل دیدگاهها و عقاید از جنبههای علمی/فناورانه: نظیر تنظیم دستور کارهای سیاستی، تشویق بحث-های عمومی و معرفی چشماندازها و سناریوها
·تشکیل دیدگاهها و عقاید از جنبههای اجتماعی: نظیر ارتباط و پیوند میان بازیگران
·تشکیل دیدگاهها و عقاید از جنبههای سیاستی: افزایش جامعیت سیاستها، ارزیابی سیاستها از طریق بحث و درک مشروعیت دموکراتیک
·اقدامات از جنبههای علمی/ فناورانه: نظیر برنامه اقدام یا ابتکار عمل جدید برای بررسی دقیق مسائل و مشکلات و جهتگیریهای جدید در تدوین سیاستها
·اقدامات از جنبههای اجتماعی: نظیر معرفی شیوههای جدید حاکمیت و تشدید بحثهای عمومی
·اقدامات از جنبههای سیاستی: نظیر فیلتر گزینههای سیاستی، پیادهسازی نوآوری و تصویب قوانین جدید آیندهنگاری به عنوان جزء جداییناپذیر سیاست از نیاز به تفکر رو به جلو و پشتیبانی راهبردی در فرآیندهای سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری و نیاز به هماهنگ کردن بهتر سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری توزیع شده با آیندهنگاری نشأت گرفته است. برخی از نقشهای آیندهنگاری در سیاستگذاری عبارتند از - Martin,: - Johnston, 1999
-اولویتگذاری و تمرکز بر تحقیق و توسعه
-پل زدن میان نوآوری و علم -پل زدن میان علم و جامعه
-راهبردها و نقشههای راه در محدوده فناوریهای انتخاب شده -بسیج ذینفعان
-2 مبانی نظری
-1-2 آیندهنگاری ایالات متحده آمریکا
پیش از سال 1990 باور غالب در ایالات متحده این بود که دولت فدرال نیازی به سیاست فناوری صریح و آشکار ندارد؛ کشور به اندازهی کافی جهت رهبری در تمام زمینههای علم و فناوری غنی است. بدین معنی که تقاضا برای آیندهنگاری در بخش دولتی عموما کمتر از سایر بخشها بود. با این حال در اواخر دههی 1980 در نتیجهی افزایش توجه نسبت به رقابتپذیری آمریکا، به خصوص در مقایسه با ژاپن، تغییر فاحشی در اوضاع ایجاد شد. این شناخت نوظهور که ایالات متحده نیاز به سیاست فناوری منسجم دارد، نشان دهندهی ارتقای ناگهانی تمایلات نسبت به آیندهنگاری در اوایل دههی 1990 است.
در سال 1993 به دستور رئیس جمهور وقت ایالات متحده - کلینتون - کمیتهای به نام »شورای ملی علم و فناوری« تشکیل شد. این شورا درصدد برآمد سازوکارهایی را ارائه دهد که توانایی جهتدهی به سیاستهای علم و فناوری را در ایالات متحده داشته باشد. »شورای هماهنگی فدرال علم، مهندسی و فناوری« که تا پیش از این وظایف کم و بیش مشابهی داشت، نیز در این شورا ادغام گردید. مهمترین وظایف این شورا مطابق با رسم توضیحی زیر است:
