بخشی از مقاله
خلاصه
آینده نگاری بهعنوان یک ابزار موثر جهت سیاستگذاری دولتها کمک مینماید تا در شرایط دنیای امروز به چالشهایی همچون جهانی شدن و رقابت فزاینده پاسخی مناسب ارایه و اقداماتی موثر انجام دهند. با توجه به نوپا بودن فناوری نانو و اهمیت فوق العاده آن در جهان و همچنین عزم جدی کشور برای ورود به این فناوری ، ضرورت آینده نگاری برای رسیدن به توسعه پایدار فناوری نانو آشکار میشود. در این مقاله تلاش بر این است تا ضمن بیان دستاوردهای نوین آینده نگاری فناوری نانو در ژاپن و آمریکا به عنوان کشورهای پیشرو در این زمینه ، پیشنهاداتی برای ایران ارائه گردد.
1. مقدمه
توسعه فناوری نانو مانند دیگر فناوریهای نوین و دانشمحور منوط به درگیری طیف گستردهای از بخش ها و نهادها است. تنوع گوناگون بازیگران - محققان، کارآفرینان، سرمایهگذاران و. . . - در فناورینانو که هر یک عرفها، علایق و ادبیات مخصوص به خود دارند، توسعه این فناوری را با چالش جدی مواجه میکند. توجه به طبیعت چندرشتهای این فناوری، موضوع را حادتر میکند. برنامهریزی دقیق و بلند مدت برای بهره گیری از فرصتهای ناب ناشی از ظهور فناوری های جدید سهم مهمی در پیشرفت و توسعه کشورهای صنعتی دارد. بررسی تجارب این کشورها بیانگر استفاده از ابزارهای متعدد برنامهریزی در حوزه سیاست گذاری صنعت و فناوری می باشد و آینده نگاری فناوری یکی از این ابزارهاست.
رویکرد آیندهنگاری از سال 1970 در زمینهی علم و فناوری رواج پیدا کرده است. ژاپن از جمله کشورهای پیشرو در در آینده نگاری است که آینده نگاری را از سال 1970 شروع کرده و تا سال 2010 نه آینده نگاری انجام داده است . آمریکا نیز این فعالیت ها را از دهه 70 در جهت تشخیص فناوری های »کلیدی« برای مدت زمان 5 تا 10 سال مورد استفاده قرار میدهد. این مقاله در پی نحوه یفرآیند آینده نگاری و دستاوردهای آن در حوزهی نانو در این دو کشور است. بیشتر مطالب از گزارشهای »موسسه ملی سیاستگذاری علم و فناوری« ژاپن و »سازمان ملی نانوتکنولوژی« تهیه شده است.
2. مبانی نظری
شاید معروفترین تعریفی که از آیندهنگاری شده است به تعریف مارتین در سال 1995 برمیگردد. وی آیندهنگاری تحقیقات را فرآیند تلاش سیستماتیک برای نگاه به آینده بلندمدت علم، فناوری، اقتصاد و جامعه دانست که هدفش شناسایی نواحی تحقیقات راهبردی و فناوری های عام نوظهور است که به احتمال زیاد بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در پی دارند.
در اجرای آینده نگاری روش های مختلفی استفاده میشود که این روش ها اغلب به صورت ترکیبی به کار می روند. انتخاب روشها به عواملی مانند زمان و منابع مالی در دسترس واهداف اجرای آینده نگاری بستگی دارد. در ادامه، روش های آینده نگاری معرفی می شوند و روشهای دلفی و سناریو سازی نیز به اجمال توضیح داده میشود.
.1روش دلفی دلفی روشی برای سازمان دهی مشکل ارتباطی گروه است .روش دلفی، به منظور برقراری یک تعامل صحیح بین نظرات واقعی افراد طراحی شده است .دلفی از جمع آوری نظرات کارشناسان در دفعات متعدد با استفاده متوالی از پرسشنامه ها به دست می آید و برای نمایاندن همگرایی نظرات و تشخیص اختلاف عقیده ها یا واگرایی آرا به کار می رود .هر تکرار، یک دوره را تشکیل می دهد.
.2 روش سناریوسازی سناریو ابزاری برای تحلیل سیاست ها و شناخت شرایط، تهدیدات، فرصت ها، نیازها، و ارزش های برتر آینده است. سناریو یک توصیف داستانی از آینده است که بر فرایندهای علت و معلولی مؤثر بر امر تصمیم گیری تمرکز دارد. وقوع سناریو نه تنها حتمی نیست،بلکه احتمال آن نیز اندک است .به همین دلیل میزان دقت و درست از ویژگی های یک سناریوی خوب به شمار نمی رود .یک سناریوی خوب باید دارای توجیه عقلی ، سازگاری درونی ، توصیف روابط علت و معلولی، اشاره به چالش های آینده و . . . باشد.
.3 روش پیمایش محیطی ،.4 روش ذهن انگیزی، .5 روش تحلیل ثبت اختراع، 6.روش درخت وابستگی،.7 روش تحلیل ریخت شناسی، .8 روش تأثیرات متقابل، .9 روش چرخه آینده. - بنیاد توسعه فردا، - 1384 فناوری نانو به عنوان یک فیلد منحصر به فرد تحقیقات دولتی و برنامه های توسعه در تقریبا تمام کشورهای صنعتی تاسیس شده است. فناوری نانو یک فناوری انقلابی و متحول کننده است و محصولات آن جایگزین بسیاری از فناوری های امروز و محصولات آن ها خواهد شد .این یافته نتیجه مطالعات آینده و آینده اندیشی در حوزه فناوری نانو است. از آن رو که جهت گیری کشور در سند چشم انداز تبدیل شدن به کشوری پیشرفته با اقتصاد دانایی محور و دستیابی به نقش اول علمی و صنعتی در منطقه است ؛ لذا با توجه به تجربه استفاده از پژوهش های آینده نگاری در حوزه نانو، نیاز کشور به این حوزه دانشی در کشور احساس می شود.
3. آینده نگاری نانو در آمریکا
آینده نگری فناوری هر چند به مفهوم مصطلح آن در کشور ایالات متحده دارای ادبیات وسیع و گسترده ای نیست، ولی از زاویه مفهوم و کارکرد، عمیقا دارای ریشه و بنیان است. عنوانی که محور مطالعات و پژوهشها و گزارشات نهادهای مرتبط با سیاستگذاری علم و فناوری در این مقوله است، بحث »فناوری های کلیدی« است. در سال 1989 وزارت دفاع آمریکا اولین برنامهی آینده نگری را در این بخش برگزار کرد که در نتیجه 22 فناوری حساس برای سیستم های تسلیحاتی در آن معین شد. در سال 1990 وزارت دفاع برای بار دوم برنامهی آینده نگری را انجام داد. این لیست تنها شامل دو فناوری اضافی بود که در سال گذشته به آن اشاره نشده بود. دیگر برنامه ی آینده نگری آمریکا در سال 1990 از طرف وزارت بازرگانی انجام شد که طی آن 12 فناوری نوظهور معرفی گردید و همانطور که سفارش این برنامه از طرف وزارت بازرگانی بود، خروجی های این برنامه فناوری هایی بودند که به سود اقتصادی منتج می شدند.
فعالیت های آینده نگاری در فناوری نانو خیلی زود در ایالات متحده پدید آمد . نقطه عطف در اینجا تاسیس موسسه آینده نگاری توسط اریک درکسلر با ماموریت آماده سازی جامعه برای فن آوری های پیشرفته پیش بینی شده است . از سال 1989، موسسه آینده نگاری بیش از 10 همایش در فناوری نانو مولکولی سازمان داده است، مقالات و خبرنامه های متعدد آینده نگاری نیز منتشر کرده است. فعالیت های آینده نگاری در سطح دولتی برای اولین بار در فناوری نانو در سال1996 آغاز شده ، هنگامی که اعضای هیات از چند سازمان تصمیم گرفتند تا به طور منظم در مورد علم و تکنولوژی نانو بحث کنند .
آنها به عنوان گروه کاری بین سازمانی فناوری نانو - IWGN - تحت شورای ملی علوم و فناوری - NSTC - ادامه کار دادند . در ماه اوت 1999، IGWN اولین پیش نویس خود را از یک برنامه برای یک ابتکار عمل در مقیاس نانو به پایان رساند که در سال 2000 منتشر شد. - لوتر، - 2006 در ایالات متحده آمریکا ستاد فناوری نانو در سال - NNI - 2000با هدف ارتقاء فناوری نانو به عنوان یک وظیفه ملی حیاتی تاسیس شد. بیش از 100 مرکز تحقیقات فناوری نانو در تقریبا همه دانشگاه های علمی تکنولوژیکی بزرگتر و همچنین تا حدودی در محدوده غیر دانشگاهی تاسیس شد.
در برخی از زمینه های تحقیقاتی مشارکت بخش خصوصی و دولتی وجود دارد به عنوان مثال در کنسرسیوم SEMATEC در زمینه میکرو / نانو الکترونیک، که توسط DARPA - آژانس طرح های پژوهشی پیشرفته دفاعی - و شرکت های صنعتی پشتیبانی میشود. چندین شرکت آمریکایی مانند آی بی ام، هیولت پاکارد یا موتورولا مراکز تحقیقاتی نانوتکنولوژیکی دارند که بخشی از آنها همکاری نزدیکی با دانشگاهها دارند. فراتر از آن، تعدد شرکت های کوچک تر که در چارچوب برنامه های بودجه عمومی تاسیس شده اند، که در زمینه فناوری نانو تخصصی شده اند. برنامه های فناوری نانو که در بودجه عمومی ایالات متحده گنجانده شده طیف وسیعی از علم و فناوری نانو را پوشش می دهد. کشور آمریکا برنامه های آتی خود را درحوزه نانو به 8 بخش تقسیم کرده است:
پدیدار شناسی و فرآیندهای اساسی نانو : کشف و توسعه دانش بنیادی مربوط به پدیده های جدید در علوم فیزیکی، بیولوژیکی و مهندسی که در مقیاس نانو رخ می دهد. تبیین اصول علمی و مهندسی مربوط به نانو ساختارها، فرآیندها، و مکانیزم ها.
نانومواد: تحقیقات در کشف مواد جدید در مقیاس نانو و نانوساختار و برای رسیدن به درک جامع از خواص نانومواد - در محدوده در مقیاس طول، و از جمله فعل و انفعالات واسط - و R & D که منجر به توانایی طراحی و سنتزبه شیوه ای کنترل شده، مواد نانوساختار با هدف خواص ویژه.
وسایل و سیستمهای مقیاس نانو: R & D دراصول علم و مهندسی مقیاس نانو که منجر به ایجاد دستگاه ها و سیستم های جدید، و یا بهبود موجود. شامل اختلاط مواد در مقیاس نانو و یا نانوساختار برای رسیدن به بهبود عملکرد یا قابلیت های جدید.
تحقیق در تجهیزات، اندازه گیری دقیق، و استانداردهای فناوری نانو: R & D مربوط به ابزار مورد نیاز برای پیشبرد تحقیقات و تجاریسازی فناوری نانو، از جمله نسل بعدی ابزار دقیق برای توصیف، اندازه گیری، سنتز و طراحی مواد، ساختارها، دستگاهها، و سیستم .همچنین شامل R & Dو سایر فعالیت های مربوط به توسعه استانداردها، از جمله استاندارد برای نامگذاری، خصوصیات مواد و آزمایش و ساخت.
نانو تولید: R & D با هدف امکان تولید مواد و ساختارها و دستگاه ها و سیستم ه در مقیاس نانو مقیاس بندی شده ، قابل اعتماد و مقرون به صرفه، شامل تحقیق و توسعه و یکپارچه سازی فرآیندهای فوق العاده کوچک از بالا به پایین و از پایین به بالا و یا خود مونتاژی فرآیندهای فوق العاده پیچیده. امکانات پژوهشی زیاد: ایجاد امکانات کاربری، استفاده از ابزار کسب و فعالیت های دیگر که توسعه، پشتیبانی، و یا افزایش زیرساخت های علمی کشور را برای انجام کار در مقیاس نانو، مهندسی و تحقیق و توسعه تکنولوژی انجام دهند که شامل عملیات مداوم امکانات کاربر و شبکه است.
محیط زیست، بهداشت و ایمنی :تحقیقات روی درشناخت محیط زیست، بهداشت، و اثرات ایمنی توسعه فناوری نانو و ارزیابی ریسک مربوطه، مدیریت ریسک، و روش ها برای کاهش ریسک .
آموزش و پرورش و ابعاد اجتماعی: فعالیت های از قبیل توسعه مواد برای مدارس، برنامه های مقطع کارشناسی، آموزش های فنی و ارتباطات عمومی، از جمله توسعه و تعامل مربوط به آموزش و پرورش .تحقیقات در شناسایی و کمی کردن پیامدهای گسترده ی فناوری نانو برای جامعه، از جمله پیامدهای اجتماعی، اقتصادی، نیروی کار، آموزشی، اخلاقی و حقوقی.
4. آینده نگاری نانو در ژاپن
در اواخر دهه 60 ژاپن متوجه شد که فناوری آینده نگاری یک ابزار بالقوه مفید سیاست را عرضه کرده است، بنابراین تیمی به ایالات متحده امریکا فرستاد تا با متخصصین آن کشور مشورت کنند. در سال 1970 سازمان علم و فناوری اولین آینده نگری در 30 سال آینده علم و فناوری را به عهده گرفت. تاکنون نیز نه فرآیند آیندهنگاری انجام شده است.
در نهمین آینده نگاری علم و فناوری از سال 2008تا 2009، سه مطالعه تحقیقی با همکاری حدود 3200کارشناسان در مجموع ، انجام شد، که نه تنها شامل علم و فن آوری است، بلکه سیستم اجتماعی ازدیدگاه هایی از قبیل ایمنی، امنیت، و همکاری های بین المللی، توجه به مسائل منطقه ای و شیوه تفکر نسل جوان. را نیز در بر گرفته است. این آینده نگاری تا حد زیادی متفاوت از قبلی هاست خود که در آن هدف از انجام حل مسئله، بکارگیری یک رویکرد میان رشته ای، و از بین بردن مرزهای رشته های معمولی تا آنجا که ممکن است .آینده نگاری علم و فناوری نهم در پاسخ به چهار چالش بزرگ زیر است:
· بازیگر اصلی در عرصه های علمی و فن آوری.
· رشد پایدار از طریق نوآوری سبز.
· مدل موفق برای جامعه سالم رو به پیری.
