بخشی از مقاله
آینده نگاری فناوری اطلاعات در ایران با بهره گیری از روش های سناریو، پانل خبرگان و دلفی
چکیده
امروزه فناوری اطلاعات به عنوان یکی از فناوری های پیشرو و تاثیر گذار در دنیا مطرح است که در این مقاله تلاش شده است که با مطالعه روش های مختلف و کارآمد آینده نگاری و با استفاده از مدل پامفا جهت انجام فرایند آینده نگاری در حوزه فناوری اطلاعات برای کشور مدلی ارایه شود. در این مدل از روش های سناریو نگاری، پانل های تخصصی و دلفی استفاده شده است. هر کدام از این شیوه ها با برخورداری از نقاط قوت منحصر به فرد خود، و بهره گیری از نظرات افراد متخصص و خبره می توانند به پیشبرد طرح این مدل کمک شایانی نمایند. از برونداد این طرح آینده نگاری می توان در تدوین سیاستهایی جهت توسعه مناسب حوزه فناوری اطلاعات در ایران سود جست. پس از بررسی پاسخهای ارایه شده توسط جمعی از خبرگان متخصص در زمینه فناوری اطلاعات و استفاده از مدل پامفا، 9 عامل کلیدی استخراج شد که شایان توجه است که مداخلات سیاستی دولت دارای بیشترین اثر در این سناریو را دارد و نقش نظارتی دولت در مرحله پایانی قرار گرفته است عواملی دیگری چون برنامه های تحقیق و توسعه ، توسعه دانشی، سرمایه گذاری و عوامل دیگر در اولویتهای بعدی این سناریو میباشند.
واژگان کلیدی: آینده نگاری، مدل پامفا، فناوری اطلاعات، سناریو نگاری، دلفی
-1 مقدمه
تاریخ پیشرفتهای بشر در طول سه عصر کشاورزی، عصر صنعت و عصر اطلاعات بعنوان سه موج تغییر اساسی اتفاق افتاده است. چهارمین موج تغییر یا عصر مجازی شرایط جدیدی را خلق خواهد نمود که پیش بینی می شود، بیشتر امور روزانه زندگی بشر مجازی خواهد شد. عصر مجازی شامل اقتصاد مجازی، تجارت مجازی، بانکداری مجازی، آموزش مجازی،دولت مجازی، ادارات مجازی، شرکتهای مجازی، پول مجازی و خدمات و تفریحات مجازی و امثال آن می باشند. برای وارد شدن به عصر مجازی باید سرعت پردازشگر افزایش یافته و شاید اجزای تشکیل دهنده آن نیز تغییر پیدا کند. شبکه های پرسرعت با پهنای باند بسیار بالا وجود داشته باشد و فناوری لازم برای ذخیره حجم بزرگی از داده بر روی حافظه های لیزری و ملکولی امکا نپذیر شود، نهایت اینکه، نرم افزارهای حقیقت مجازی بصورت روی خط و بدون تاخیر توسعه کمی و کیفی یابند. با نرخ رشد فناوری موجود و با در نظر گرفتن محدویتهایی علمی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی که در جهان وجود دارد، پیش بینی میشود که تا دو دهه دیگر عصر مجازی بطور کامل فرا میرسد (تقوا، .(1386 وقتی الوین تافلر در کتاب »موج سوم« عصر اطلاعات را در زمان اوج عصر صنعتی به عنوان موج جدید مطرح کرد و آن را تغییر اساسی جهان برشمرد، کسی فکر دولت الکترونیکی، آموزش الکترونیکی، تجارت الکترونیکی، بانکداری الکترونیکی و ایجاد میلیونها شغل جدید در این زمینه را نداشت. اما گذشت زمان نشان داد که توسعه فناوری اطلاعات از تخیل تافلر هم پا فراتر گذاشت و جهان را در عصر نوینی قرار داد که در آن تحولات عظیمی در حال انجام است.
دنیای آینده هر چه باشد، ما آنرا را باید هدایت کنیم و مطمئنا تخیلات و دانش امروز ما آنرا خواهد ساخت. بنابراین لزوم نگاه به آینده و پیش بینی آن بیش از پیش ضروری به نظر می رسد. آینده اندیشی، آینده پژوهی، آینده نگاری و آینده شناسی واژه هایی هستند که به حوزه دانش فناوری جدیدی اشاره دارد که به شناخت، تحلیل، ساخت، شکل دهی و برنامه ریزی آینده می پردازد. درک آینده مطلوب نیازمند تصویری کلی نگر و همه جانبه است که کارها و اقدام های کنونی انسان را شکل می دهد و اورا به خلق آینده ای که الزاماً در حال یا گذشته موجود نبوده سوق می دهد. آینده پژوهی1 به واسطه ماهیت معرفتی علمی خود، از روشهای علمی ویژه ای بهره می جوید. ابزارهای آینده پژوهی همچون سناریو نگاری2 و دلفی3 از جمله روشهایی هستند که به کمک آنها می توان به شناخت علمی تری از آینده دست یافت. البته به این نکته نیز باید اشاره کرد که روشهایی که در سایر علوم، بویژه علوم اجتماعی، به عنوان روشهای تحقیق علمی دانسته می شوند، امروزه در آینده پژوهی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. در این مقاله با استفاده از مدل پامفا از سه روش علمی و مطرح آینده پژوهی شامل سناریو نگاری، دلفی و پانل خبرگان4 استفاده گردیده است.
با توجه به اینکه در ایران به مبحث آینده نگاری بخصوص در زمینه فناوری اطلاعات کمتر پرداخته شده است، در این مقاله سعی شده با استفاده از روش های سناریو نگاری، پانل خبرگان و دلفی، مدلی نوآورانه جهت انجام فرایند آینده نگاری در زمینه فناوری اطلاعات ارائه گردد که این مدل بر اساس مدل توسعه یافته پامفا است.
-2 ادبیات پژوهش
واژه فناوری اطلاعات اولین بار از سوی "لویت و وایزلر" در سال 1958 به منظور بیان نقش رایانه در پشتیبانی از تصمیم گیری ها و پردازش اطلاعات در سازمان به کار گرفته شد (زرگر،.(1382 از فناوری اطلاعات برداشت ها و تعریف های متفاوتی شده است که برخی از آنها به شرح زیر می باشد.
لادون (2012) معتقد است فناوری اطلاعات شامل هر گونه تجهیزات فیزیکی و نرم افزارهای کاربردی است که برای انجام فرایندهای سازمان بکاربرده می شود . (Laudon & Laudon, 2012 از طرف دیگر مرکاردر و همکارانش (2006) فناوری اطلاعات را ترکیبی از نرم افزارها و سخت افزارهای رایانه ای، ارتباطات از راه دور، اینترنت و فناوری های ارتباطی دیگر می دانند(Mercarder, Cedan, & Sanchez, 2006 همچنین آلتر (2002) فناوری اطلاعات را شامل نرم افزارها و سخت افزارهایی است که توسط سیستم های اطلاعاتی معرفی می کند. .(Alter, 2002) از نگاه شماعی و همکارنش (1388) فناوری اطلاعات شامل نرم افزارها و سخت افزارهایی است که بوسیله یک سازمان جهت پشتیبانی از جریان یا پردازش اطلاعات به منظور پشتیبانی از فعالیت های سازمان صرف نظر از اینکه فناوری فقط شامل رایانه ها، وسایل ارتباطی یا فناوری های دیگر باشد، به کار برده می شود (شماعی و همکارنش، .(1388 از طرف دیگر پینترون و همکارنش (1999) فناوری اطلاعات را شامل سیستم های رایانه ای از قبیل اجزای سخت افزاری و نرم افزاری، تجهیزات ارتباطی و سیستم های مدیریت پایگاه داده و غیره می دانند. این بدان معنی است که این سیستم ها دارای چندین وظیفه اند که عبارتند از : وظیفه تبدیلی (تبدیل پردازش های بدون ساختار به پردازش های تکراری)، وظیفه جغرافیایی (ایجاد ارتباطات سریع در فاصله های دور)، وظیفه خودکاری (کاهش نیروی کار)، وظیفه تحلیلی (بکارگیری روش های تحلیلی پیچیده)، وظیفه اطلاعاتی (پردازش مقدار زیادی از اطلاعات)، وظیفه ترتیبی (امکان کار همزمان بر روی چندین وظیفه)، وظیفه مدیریت دانش (کسب و توزیع دانش)، وظیفه ردیابی (امکان دنبال کردن داده ها و ستاده ها) و وظیفه واسطه زدایی (ارتباط برقرارکردن بین گروه ها که قبلاً این ارتباط از طریق واسطه ها برقرار می شد
با توجه به تعاریف مختلف ارائه شده از فناوری اطلاعات، دو دیدگاه کلی در مورد آن وجود دارد. بر اساس دیدگاه اول، فناوری اطلاعات زیرمجموعه ای از سیستم های اطلاعاتی محسوب می شود، براساس این دیدگاه سیستم های اطلاعاتی شامل سخت افزارها، نرم افزارها، پایگاه داده ها و فناوری های اطلاعاتی می باشد در حالی که مطابق دیدگاه دوم ، فناوری اطلاعات مترادف و هم ارز با سیستم های اطلاعاتی بوده و حتی ممکن است مفهوم آن از مفهوم سیستم های اطلاعاتی گسترده تر باشد. بر اساس دیدگاه دوم فناوری اطلاعات ممکن است شامل سیستم های اطلاعاتی مختلف، کاربران و مدیران آنها باشد . (Turbon, Mclean, & Wetherbe, 2002 ) اما آینده اندیشی، آینده پژوهی، آینده نگاری و آینده شناسی واژه هایی هستند که به حوزه دانش فناوری جدید اشاره دارد که به شناخت، تحلیل، ساخت، شکل دهی و برنامه ریزی آینده می پردازد . (Bell, 1996 ) نکته قابل توجه آنکه آینده مطلوب یا چشم انداز، یکی از بی شمار آینده های بدیل و باورکردنی است که ممکن است تحقق یابد یا به هر علتی محقق نشود. به عبارت دیگر در هر آینده باورکردنی می توان جنبه هایی مطلوب یا نامطلوب را یافت. از این رو لازم است تا تصاویری از آینده های بدیل را نیز مد نظر قرار داد و راهبرد ها و برنامه ها را در آن آینده ها هم تحلیل کرد تا از وجوه مطلوب آنها بهره گرفت و از نامطلوب هایش پرهیز نمود. آنچه در حوزه های دانش فناوری آینده پژوهی مورد توجه است پرداختن به جنبه های مختلفی از آینده است. یکی از آینده پژوهان برجسته، آینده را حاصل تعامل چهار عامل روندها، رویدادها، تصویرها و اقدامها می داند . (Dator, 1996 ) روند به پیوستگی تاریخی و زمانی اشاره دارد و طبق آن، آینده ادامه وضعیت فعلی دانسته می شود. بر خلاف روند، رویداد بر گسستگی های تاریخی تاکید دارد و آینده را نتیجه تغییر در وضعیت فعلی می داند. تصویر، مولفه هایی از آینده است که مردم در ذهن خود می پرورانند.در حوزه آینده پژوهی از روشهای گوناگونی می توان بهره جست که هر کدام از این روش ها مزایای خاص خود را دارد. برجسته ترین این روشها که در این مقاله مورد استفاده قرار گرفته روشهای سناریو نگاری، پانل و دلفی می باشند. (تقوا و علیزاده، .(1386 همچنین تاکنون تعریفهای متفاوتی در مورد سناریو و سناریو نگاری مطرح شده است که به برخی از آنها اشاره می شود. در بیان پورتر سناریو دیدگاهی است با سازگاری درونی و محتوایی درباره آنچه که ممکن است در آینده رخ دهد. اما در دیدگاه شوارتز سناریو ابزاری برای نظم دهی به ادراک فرد درباره محیط های بدیل آینده است که تصمیمات فرد در آن محیط ها گرفته خواهد شد و در دیدگاه گادت و روبلات سناریو توصیف موقعیتهای آینده و رویدادهای ممکن در آن موقعیت ها است به گونه ای که شخص بتواند از موقعیت کنونی خود به سوی آینده های بدیل حرکت کند (شماعی و دیگران .(1388 با توجه به این تعریف ها سناریو نگاری روشی برای بهبود تصمیم گیری در برابر آینده های ممکن و محتمل است که تمرکز اصلی آن چگونگی توسعه محیط فعالیت بیرونی سازمان با توجه به محیط درونی آن در آینده است(. (List, 2005
از دیدگاه هاس و هونتون، سه رویکرد اصلی در تدوین سناریو وجود دارد."منطق شهودی"1، "منطق تحلیل تاثیر بر بر روند"2 و "منطق تحلیل تاثیر بر گذر."3 در رویکرد منطق شهودی، عوامل کلیدی و روندهای پیش ران بر اساس دو معیار "درجه اهمیت موضوع" و "درجه عدم قطعیت عوامل" طبقه بندی می شوند. در رویکرد "تحلیل تاثیر بر گذر"، بر خلاف رویکرد پیشین، سناریوها بر اساس عواملی که تاثیر و تاثر شدیدی دارند، تدوین می شود. در این رویکرد برای شناسایی تاثیر گذاری و تاثیرپذیری از روش ها و ابزارهای کمی و محاسباتی دقیق استفاده می گردد. و در رویکرد"تحلیل تاثیر بر روند" ساخت آینده متاثر از وضعیت گذشته دانسته می شود، مگر آنکه عاملی بتواند این وضعیت را بر هم زند. بدین ترتیب عامل یا عوامل بر هم زننده، سناریوهای آینده را شکل می دهند (شماعی و دیگران .(1388
ژاپن از قدمتی طولانی در سیاست گذاری علم و فناوری برخوردار است. استفاده نوآورانه از روش های مختلف سیاست گذاری یکی از مهمترین ویژگی های این فعالیت ها در ژاپن می باشد. فرایند دلفی روش اصلی آینده نگاری این کشور است. هشتمین دلفی کشور ژاپن در سال 2008 میلادی در دو مرحله برگزار شد. در دلفی هشتم برای نخستین بار از ساختار "حوزه، قلمرو4 و گزاره"5 استفاده شد. در این ساختار هر حوزه شامل تعدادی قلمرو و هر قلمرو شامل تعدادی گزاره های مختلف است. در واقع قلمرو ها بخشی میان حوزه و گزاره ها هستند که فناوری و تحقیقات مختلفی را شامل می شوند. گزاره ها نیز فناوری کلیدی و عناوین تحقیقاتی بارز هستند. دلفی هشتم حوزه هایی مانند اطلاعات و ارتباطات، الکترونیک، سلامت و مراقبت های پزشکی، محیط زیست، نانو مواد و ... را مورد مطالعه قرار داد. .(Cassingena et al, 2008) در مقاله ای دیگر که توسط دو تن از استادان دانشگاه اسپانیا6 به تحریر درآمده، نویسندگان در پی ارایه مدلی برای یافتن عناصر کلیدی آینده پژوهی در صنعت فناوری اطلاعات می باشند. یافته این تحقیق ابتدا به استفاده و کاربرد روش دلفی و AHP و مزایا آن در اولویت بندی نظرات بدست آمده از دلفی پرداخته شده و در قسمت بعدی به آینده پژوهی صنعت فناوری اطلاعات در اسپانیا برای سال 2010 پرداخته است. نتایج بصورت کاملا ریز شده در زیرساخت فناوری اطلاعات آورده شده است (Banuls & Salmeron, 2008)
-3 روششناسی تحقیق
در این تحقیق از روش سناریونگاری، آینده های بدیل و باور کردنی برای موضوع مورد مطالعه به صورت روایتهایی تشریح شده است. بدین ترتیب هر سناریو داستان یا روایتی باور کردنی از موضوع است و خواننده میتواند بپذیرد که در آینده محقق شود. هر سناریو روابط سلسله ای از علت و معلولها را چنان مرتب می کند که بتواند مشروعیت عقلایی را برای روایت مورد نظر ایجاد کند. در روش سناریو نگاری نیازی به مشارکت گسترده خبرگان و صاحب نظران نیست، هر چند در صورت تحقق مشارکت، کیفیت کار به نحو چشم گیری افزایش می یابد. برای نگارش سناریو فرایندهای مختلفی وجود دارد که هر یک از آنها شامل گام ها و مراحل متفاوتی است. مراحل مختلف نگارش سناریوها1 ناشی از دیدگاه های مختلف به سناریو نگاری، اهداف مورد نظر، رویکرد مورد استفاده و مشارکت کنندگان در فرایند سناریو نگاری است. سناریو نگاری به طور مشخص به منظور پرداختن به چندگانگی و پیش بینی ناپذیر بودن آینده طراحی شده است. مزیت این روش، توانایی شناخت آینده های دراز مدت بسیار متفاوت با امروز و همچنین سناریو سازی برای انتخاب راهبردهایی بر پایه این شناخت است. هر سناریو باید به لحاظ منطقی خود سازگار باشد، یعنی باید هر رویداد به صورت منطقی به رویدادهای پیش از خود وابسته باشد. البته ممکن است برخی سناریوها بعید یا نامطلوب تشخیص داده شوند، اما نباید کسی بتواند ثابت کند سناریویی غیر ممکن است. از سویی دیگر باید سناریوها به عنوان یک مجموعه، مورد قبول همه افراد درگیر باشد (علیزاده و دیگران، .(1387 سناریوها به صورت نموداری و به صورت پویا و متحرک، جریان تحول و پیدایش دنیای آینده را نمایش می دهند و موجب تمرکز ما بر نقاط انشعاب مسیر آینده و رویدادهای بالقوه آن می شوند. آینده نگاری ابزاری است که قابلیتهای تشخیص اولویتها را تقویت میکند و از آن میتوان جهت اولویت گذاری استفاده نمود. یکی از ابزارهای کارامد در آینده نگاری روش سناریو نگاری است. از آنجایی که هر سناریو در پاسخ به پرسش یا پرسش هایی طراحی می شود بنابراین ابتدا نیاز است تا پرسش اصلی که سناریو ها درصدد پاسخ گویی به آن هستند تعیین شود. در مورد مبحث فناوری اطلاعات در ایران لازم است تا مساله اساسی مشخص گردد. از آنجا که حوزه فناوری اطلاعات با آینده های باورکردنی متعددی روبروست لذا می بایست این آینده ها شناسایی گردند. ایران کشوری در حال توسعه بوده و برای گذر از این مرحله و تبدیل شدن به کشوری توسعه یافته که در راستای کلان کشور می باشد، باید بتواند با اتخاذ سیاست های مناسب، نیل به هدفهایش را تسریع نماید. فناوری اطلاعات به عنوان یکی از حوزه های مهم و کلیدی مطرح بوده که با توجه به ارتباط تنگاتنگ آن با تکنولوژی هایی که برای یک کشور مزیت رقابتی ایجاد می کنند، به عنوان یک فناوری تسریع کننده در هر کشوری مطرح می باشد. به همین دلیل این مقاله سعی دارد با استفاده از روش های مختلف آینده نگاری مانند سناریو نگاری و دلفی، به تعیین اولویت های سرمایه گذاری در این حوزه بپردازد. به این منظور می توان مانند الگوهای سناریو نگاری ارائه شده برای کشور نوردیک و شرکت گوگل، به تدوین سناریوهایی در این حوزه پرداخت و همچنین با الگو گرفتن از فرایند اجرای دلفی در کشور ژاپن که از کشورهای موفق در این زمینه می باشد، می توان به مطاله دلفی در این زمینه پرداخت که در نهایت از بروندادهای بدست آمده از اجرای این طرح آینده نگاری، می توان در تدوین برنامه های توسعه ای و راهبردی سود جست. به طور کلی روش تحقیق این کار
علمی با رویکرد کیفی و بهرهگیری از استراتژی سناریونگاری یک تحقیق کیفی کاربردی تبیینی است که مبتنی بر پانل خبرگان و تهیه نگاشت سناریو می باشد که برای آینده نگاری فناوری اطلاعات ایران ترسیم شده است.
از نظر اجرایی فرایند آینده نگاری را می توان به سه مرحله اصلی تقسیم کرد که در هر یک از آنها بخشی از فرایند آینده نگاری صورت می پذیرد:
الف- مرحله پیش آینده نگاری : در این مرحله فعالیت های آماده سازی برای اجرای آینده نگاری اصلی انجام می شود و غالباً فعالیت هایی نظیر تعیین اهداف، توسعه مفاهیم و روش آینده نگاری در میان مشارکت کنندگان (اعضای پانل، کمیته راهبری، کارگروه اجرایی)، تهیه منابع و مواد لازم را در بر می گیرد.
ب- مرحله اصلی آینده نگاری : در این مرحله روش های اصلی آینده نگاری مانند دلفی، سناریو یا پانل اجرا می شود. پرسشنامه ها برای مشارکت کنندگان و خبرگان ارسال می گردد و پاسخ ها مورد ارزیابی و تحلیل قرار می گیرد. ج-مرحله پس آینده نگاری : در این مرحله فعالیت های مربوط به انتشار نتایج در بین سیاست گذاران و یا حتی پیاده سازی نتایج صورت می پذیرد.
