بخشی از مقاله
چکیده
برنامه ریزی توسعه منطقه ای با تمام تجربیاتی که در طول چند دههی اخیر در کشور داشته، همچنان برای دستیابی به توسعهای متعادل نیازمند سیر روندی طولانی است. امروزه مناطق کشور، علاوه بر پیچیدگی مسائل منطقهای، با چالشهای جدید و تغییرات چشم گیری مواجه است. در چنین شرایطی ضروری به نظر میرسد که با رویکردی خلاقانه و متناسب با شرایط با موضوعات منطقهای روبرو شد. یکی از رویکردهایی که به دنبال بهبود فرآیند برنامهریزی توسعه منطقهای اخیراً مورد توجه قرار گرفته، رویکرد آینده نگاری است.
پژوهش حاضر سعی دارد با استفاده از روش-ها و ابزارهایی که آیندهنگاری در اختیار برنامهریزان قرار میدهد، به تحلیل مسائل توسعه استان تهران پرداخته و عوامل و بازیگران تاثیرگذار بر روند توسعه، را شناسایی کرده و در نهایت پیشنهادات کلی توسعه را ارائه کند. در همین راستا، در مرحله تحلیل دادهها، از دو نرمافزار میک-مک برای شناسایی عوامل کلیدی و نرمافزار مکتور، جهت تعیین روابط میان بازیگران و تحلیل همگرایی و واگرایی بین اهداف و بازیگران استفاده شده است. نتایج حاکی از همگرایی قوی بین بازیگران مجلس شورای اسلامی، مردم و بخش خصوصی، وزارت راه و شهرسازی و سازمان برنامه و بودجه و واگرایی شدید قوه قضاییه و نهادهای عمومی است.
-1 مقدمه
توسعه سریع و شتابان شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه و تمرکز روز افزون جمعیت و فعالیتها در برخی از مناطق، توازن و تعادل منطقهای را بر هم زده و به عنوان یکی از مشخصههای اصلی کشورهای جهان سوم درآمده است .[1] با افزایش سرعت تحولات در عرصه جهانی، برنامهریزی در تمام سطوح از فراملی تا محلی دچار مسائلی شده که اگر نتواند با سرعت تحولات خود را وفق دهد، اهداف اصلی برنامهریزی محقق نمیشود
علاوه بر این، تجربه طرحها و برنامههای پیشین اجرا شده این را نشان میدهد که شیوههای برنامهریزی سنتی به تنهایی قادر نیست، مسائل و دغدغههای مناطق را برطرف نماید و بسیاری از مشکلات، در دهههای اخیر به ویژه در کشورهای در حال توسعه تشدید شده است. لذا برای دستیابی به توسعه متعادل، کاهش فقر و بهبود وضعیت رفاه ساکنین مناطق، این نوع برنامهریزیها ناکارآمد به نظر میآیند.
آنچه از مفهوم توسعه آشکارا بر میآید، آن است که امروز موضوع توسعه و برنامهریزی آن به یک موضوع پیچیدهای برای سیاست-گذاری شهری و منطقهای تبدیل شده است. با توجه به پیچیدگی مفهوم توسعه از یک طرف، فعالیت برنامهریزان در دنیایی از تغییرات سریع و غافلگیرانه از طرف دیگر، نیاز به توسعه رویکردهای نوین در برنامهریزی امر ضروری به نظر میرسد
آیندهنگاری به طور فزایندهای نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح منطقهای نیز، به عنوان ابزاری ارزشمند در امر هدایت تصمیم-گیریها عمل میکند.
آینده نگاری بر آمده از نیاز »آمادگی برای آینده، یعنی به کار بردن منابع به بهترین وجه ممکن برای دستیابی به مزیت رقابتی، بهبود کیفیت زندگی و توسعه پایدار « می باشد. آیندهنگاری نیز ابزاری برای تاثیرگذاری بر جامعه و سوق دادن آن در جهت مطلوب است - شفیعی و همکاران، . - 1385 :2 فعالیتهایی که آیندهنگاری را پشتیبانی میکنند، به عنوان یک عنصر مهم برای مقابله با چالشهای فعلی و آتی دیده میشوند. در زمینه توسعه منطقهای، روش آیندهنگاری، برای آمادگی در برابر روندهای بلندمدت، به منظور توسعه دیدگاههای منطقهای و تعیین قلمروهای مورد تعهد اقدامات، مورد استفاده قرار میگیرد
در همین راستا هدف از این پژوهش ارائه رویکردی کاربردی جهت بکارگیری در برنامهریزیهای بلندمدت منطقهای است. در پژوهش حاضر به تحقیق و بررسی اسناد کتابخانهای و مقالات موجود در رابطه با مباحث توسعه منطقهای، رویکرد آیندهنگاری و آینده-نگاری منطقهای به طور خاص، پرداخته و مفاهیم و ادبیات نظری در ارتیاط با موارد فوق، استخراج شده است.
-2 مبانی نظری
مفهوم توسعه در طول 6 دههی اخیر راه طولانی را طی کرده است. پس از جنگ جهانی دوم، کشورهای غربی کشور که درگیر جنگ بودند، با چالشهای جدیدی برای توسعه مواجه شدند، موسساتی را برای مدیریت این فرآیند، مانند بانک جهانی بازسازی و توسعه تاسیس نمودند. در آن روزها توسعه به طور عمده مترادف با صنعتی شدن بود
بعد از آن به مرور زمان در مفهوم توسعه تغییراتی ایجاد شد. میتوان گفت "توسعه"، به معنی " رویداد ایجاد یک مرحله جدید در شرایط در حال تغییر" و یا "فرآیند تغییر" است و به عنوان امری مثبت و یا مطلوب در نظر گرفته میشود. زمانی که بحث در رابطه با یک جامعه و یا یک سیستم اجتماعی اقتصادی باشد، معمولاً "توسعه" به معنای بهبود در وضعیت عمومی سیستم و یا بهبود در برخی از عناصر تشکیل دهندهی آن می-باشد. که این امر ممکن است در طی یک سری اقدامات تعیین شده از طرف عوامل و یا ارگان خاصی به منظور دستیابی به شرایط مطلوب و بهبود وضعیت سیستم، انجام گیرد
هدف توسعهی منطقهای دستیابی به توزیع متعادلتر و پایدار از ثروت، رفاه و توسعه اجتماعی و اقتصادی است. به موازات این، محققان مطالعات منطقهای، به طور ملموس و ضمنی، نقش تعیین کنندهی عوامل محلی در تامین پتانسیل توسعه و رفاه اقتصادی و اجتماعی را، به رسمیت میشناسند
دستیابی به اهداف توسعه منطقه و جزئیات راهبرد موثر توسعه منطقهای، مستلزم دخالت و همکاری موثر بین عوامل مختلف در یک منطقه و ایجاد همکاری و انسجام اجتماعی است
برنامه ریزی توسعهی منطقهای در آینده، نقشی پویا برای شناخت قابلیتها و محرکهای درونزا، هدایت توسعه متوازن با هدفهای اجرایی در سطح ملی و نیز در انطباق با منابع و مهارتهای انسانی و در چارچوب جهانی شدن اقتصاد و رابطهی میان کشورها دارا خواهد بود
برنامههای توسعه برای ساخت آیندهای بهتر و یا به تعبیری شکلدهی به ساخت اجتماعی واقعیت آینده کشور انجام میشود. بخش بسیار مهم این برنامه، مربوط به توسعه منطقهای است .[11] شگفتیسازهای جدید بیشتر از آنچه که تصورش را میکنیم ما را تحت تاثیر قرار میدهند. امروزه، روندهای جهانی، عدم قطعیتها و شگفتیسازها ممکن است به طور قابل توجهی نحوه عمل دنیای فردا را تغییر دهند. شکلدهی به جهان مطلوبی که قصد داریم در آن زندگی کنیم، به معنای این است که باید در رابطه با آینده آگاه باشیم و رویکردهای بهتری را برای دستیابی به آینده مورد نظر جستجو کنیم
در سالهای اخیر بین دانشمندان این اعتقاد وجود داشته است که با وجود سیاستهای توسعه علوم و تکنولوژی برای احاطه بر عدم قطعیتها، تاکنون تلاشهای بشر برای برنامهریزی آینده بر اساس دانش موجود ناکافی بوده است. این تفکر منجر به احساس نیاز به توسعه رهیافتهای جدید برای پاسخگویی به تغییرات بهبود چشماندازهای شهری و منطقهای گردید .
به نظر میرسد در عرصه برنامهریزی شهری و منطقهای به عنوان یکی از شاخههای علوم انسانی و اجتماعی که در آن پیشبینی آینده بیشترین کاربرد را دارد، لزوم تغییر رویکرد از پیشبینی به آیندهنگاری ضرورتی اجتنابناپذیر است و هم اکنون فرآیند مطالعات شهری و منطقهای نیازمند مهندسی مجدد جهت استفاده از رویکرد آیندهنگاری است .
آینده نگاری یکی از اصلیترین مراحل برنامهریزی به شیوهی جدید است که ضرورتاً باید بعد از شناخت وضع موجود و تعیین مسائل کلیدی منطقه، به آن پرداخته شود. در این مرحله، آیندهنگاری تحولات جهانی، ملی و چارچوب مسائل کلیدی منطقه برنامهریزی را، مورد بحث و بررسی قرار میدهد
اولین تعریف از آیندهنگاری از بن مارتین1 به عنوان یکی از پیشگامان بحث آیندهنگاری ارائه شده است. وی در سال 1995 آینده-نگاری را اینگونه تعریف نموده است :
» آیندهنگاری، تلاش نظامند برای نگاه به آینده بلندمدت، علم، فناوری، اقتصاد و اجتماع است که با هدف شناسایی فناوریهای عام نوظهور و تقویت حوزههای تحقیقات راهبردی است که احتمالا بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارند.
منطقه به عنوان نهادی دولتی برای مفاهیم سیاست ملی و منطقهای در طول چند سال اخیر اهمیت یافته است، به عنوان زمینهای مناسب برای فعالیتهای آیندهنگاری نیز مورد توجه قرار گرفته است .[4] هدف کلی آیندهنگاری منطقهای، ارائه ورودیهای ارزشمند برای استفاده در برنامهریزیهای راهبردی مناطق، شهرداریها و محلات، ضمن بسیج اقدامات راهبردی جمعی است
آینده نگاری یک ابزار قدرتمند است که ذینفعان محلی را در نتایج مطلوب و ممکنی که میتوانند در سیاستهای منطقهای و توسعهی اقتصادی به کار روند، فعالانه درگیر میکند
بیشتر برنامههای آیندهنگاری منطقهای بر روی یک موضوع خاص تمرکز ندارد بلکه مجموعهای از اهداف و موضوعات را در برمیگیرد. نحوه تمرکز این فعالیتها در یک منطقه به عوامل مختلف مثل شرایط سیاسی، منابع مالی، سرمایهگذاری نهادی و اجتماعی، وظایف سازمانهای ذیربط و سایر موارد بستگی دارد. بدیهی است که آیندهنگاری منطقهای باید بر روی عوامل مهم و تاثیرگذار در منطقه تمرکز داشته باشد
-3 روششناسی پژوهش
روش تحقیق با توجه به موضوع و هدف تحقیق، بر اساس روشهای جدید آیندهنگاری، تبیینی میباشد و به منظور گردآوری داده-های مورد نیاز جهت کسب بینش نظری لازم و بررسی ادبیات موضوع و همچنین دادههای مربوط با توسعه منطقه مورد مطالعه، از شیوه کتابخانهای میدانی استفاده شد. تجزیه و تحلیل یافتهها با بکارگیری تکنیک تحلیل ساختاری با استفاده از نرمافزار میکمک و تکنیک تحلیل اثرات متقابل بازیگران راهبردی با نرمافزار مکتور از مجموعه نرمافزاری شرکت لیپسور صورت گرفته است.
-1-3 تحلیل ساختاری
روش تحلیل ساختاری، روشی است که برای تحلیل روابط بین متغیرها خصوصا در سیستمهای گسترده و دارای ابعاد متعدد بکار میرود. پتانسیل این روش در استفاده از دادههای کیفی در کنار دادههای کمی، سبب شده که این روش تبدیل به یکی از روشهای پرکاربرد در آیندهپژوهی شود. تحلیل ساختاری با یک گروه تشکیل شده هیئت داخلی و کارشناسان خارجی در زمینه موضوع مورد مطالعه شروع میشود.
