بخشی از مقاله
نقش عناصر معماری در بهینه سازی مصرف انرژی در خانه های سنتی
(نمونه موردی :خانه خواجه باروخ کرمانشاه)
چکیده :
اگر بخواهیم تعریف دقیق تر از عناصرتشکیل دهنده خانه های سنتی داشته باشیم در ابتدا باید اهمیت و نقش هر یک از عناصر را مورد بررسی قرار دهیم . این عناصر که شامل ورودی،هشتی ، حیاط ،...... هستند وقتی در نظام فکری معماری ایرانی و با در کنار هم قرار میگیرند خانه را شکل می بخشد و در این میان برخی فرآیندها همچون بهینه سازی مصرف انرژی نیز حائز اهمیت است بطوری که استفاده بهینه از منابع انرژی ، احترام به محیط زیست کاهش میزان مصرف انرژی های تجدید ناپذیر و استفاده از مصالح سازگار با اقلیم (بوم آورد ) ، از دیرباز جزاصول هنر معماری ایران بوده است . که در نمونه خانه سنتی خواجه باروخ کرمانشاه مورد مطالعه قرار گرفته است و نتیجه حا صل از این بررسی نشان می دهد که در طراحی و ساخت خانه های سنتی ایران معمار بدرستی رابطه کاهش مصرف انرژی را با عناصر معماری تشکیل دهنده خانه می دانسته و به آن توجه داشته است . روش
مورد استفاده در این تحقیق ،تحقیقی توصیفی بوده که با بهره گیری از منابع هکتابخان ای و جمع آوری اطلاعات محیطی و
میدانی تهیه و تکمیل گردیده است .
عناصر معماری ، بهینه سازی مصرف انرژی ، خانه های سنتی ، خانه خواجه باروخ
مقدمه :
عناصر معماری تشکیل دهنده خانه های محلات سنتی و چگونگی تاثیر این عناصردر بهینه سازی مصرف انرژی و تعامل با طبیعت پیرامون خود، و تدابیر اتخاذ شده از سو ی سازندگان این بناها قابل توجه می باشد . بی شک استفاده بهینه از منابع طبیعی و سازگار با محیط در معماری گذشته این سرزمین نشان از مهارت و نبوغ از سوی سازندگان این بناها دارد .که توجه به استفاده از منابعی همچون باد،خورشیدو... که علاوه بر در دسترس بودن ،ارزان و همخوان با اقلیم هر منطقه می باشد که خانه های به جای مانده از سوی گذشتگان ، در مناطق مختلف را می توان شاهدی بر این ادعا دانست .
در این مقاله ابتدا به مبحث عناصر معماری تشکیل دهنده خانه ها در معماری سنتی از قبیل زیرزمین ، حیاط ، غلام گردش و .......
می پردازد و سپس به تاثیرات این عناصر بر بهینه سازی مصرف انرژی پرداخته شده است و سپس نمونه موردی خانه خواجه
باروخ کرمانشاه , با هدف الگو قراردادن بناهای گذشته و استفاده از آن در طراحی و ساخت و سا زهای جدید مورد بررسی قرار
گردیده است و سعی دارد به سوالات این تحقیق به شرح ذیل پاسخ مناسبی ارائه نماید :
- 1 با توجه به آب و هوا و اقلیم خاص هر منطقه نما و جهت ساختمان تاثیری بر استفاده بهینه از انرژی خورشید و باد دارد
؟
- 2 اندازه ، شکل و محل بازشوهادر بهینه سازی مصرف انرژی جزء عوامل تاثیر گذار می باشد ؟
روش تحقیق :
در هر تحقیق علمی استفاده از یک روش مناسب جهت جمع آوری اطلاعات امری مهم و ضروری می باشد در دراین تحقیق جهت
گردآوری اطلاعات از دو روش اسنادی و میدانی استفاده شده است . با منابع کتاب شامل کتب یا مقالات ، اسناد، پایان نامه های
دانشگاهی ، نقشه ها و منابع مرتبط با موضوع گردآوری و مطالعه شده است . و در نهایت بازدید از نمونه موردی به تحلیل و تکمیل
اطلاعات پرداخته شده است .
خانه از لحاظ لغوی :
در فرهنگ عمید خانه رابه معانی زیرتعبیر نموده است xane (اسم ) ]پهلوی : .1 [xanakبنایی که انسان ، به ویژه خانواده در آن زندگی می کند؛منزل . -2جایی که جانوران در آن زندگی می کنند ؛لانه؛ کنام .3. هریک از چند ضلعی های موجود در یک صفحه : خانه شطرنج ، پیراهن چهارخانه ]4.قدیمی [اتاق . .5مکان انجام دادن کاری ،مانند آهنگری ،تیمار کدن ،چاپکردن ،و عبات کردن در کلمات»چاپخانه« ،و»عبادتخانه 6. « (نجوم ) ]قدیمی[هر یک از بخش های ناهموار منطقه البروج ] . 7.قدیمی [ اتاق.
خانه :
واژه خانه که امروزه مصطلح است ، در گذشته به اتاق اطلاق می شده است . اتاق خصوصی را (رستاخ )یا گستاخ یا وثاق می نامیده اند از واژه سرا نیز به جای کلمه خانه استفاده می کنند که در جنوب ایران نیز اصطلاح خانه به سرا مرسوم است . (پور امینی(289 : 1384
معماری خانه در اقلیم سرد و کوهستانی :
با توجه به برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال در این نواحی ، حداکثر استفاده از تابش آفتاب ،بهره گیری از نوسان روزانه دما ،حفظ حرارت و جلوگیری از باد سرد زمستانی در محیطهای مسکونی امری ضروری است. فرم بنا در این اقلیم به شرح ذیل می باشد :
-1 ساختمان دارای حیاط مرکزی و درونگرا
-2 نسبت سطح پوسته خارجی بنا به حجم بنا مک
-3 ارتفاع اتاق ها کم
-4 بامهاغالباً بصورت مسطح
-5 بازشوها کوچک
-6 ایوانها و حیاطها کوچک
-7 دیوارهانسبتاً قطورمی باشد (قبادیان (102: 1390
که رعایت این عوامل در ساخت خانه های این اقلیم سبب کاهش مصرف انرژی و استفاده بیشتر و بهینه از انرژی های در دسترس را برای ساکنین فراهم می آورده است.
عناصر و فضاهای خانه های ایران در اقلیم سرد :
ورودی : دیواربیرونی اغلب خانه ها معمولاً محقر ، ساده و فاقد نما و فقط شامل دیوارهای ساده کاهگلی بوده است .این دیوار جداکننده گذر ، هیچ پنجره ای روبه کوچه نداشته و ارتباط با فضا ی درون خانه تنها از طریق در ورودی میسر بوده است ورودی خانه اغلب در یک فرورفتگی قرار داشته که شامل دو سکو به نام پیر نشین در دو طرف ورودی بوده است . ( دیبا (130 : 1391
دالان : راهروهای پر پیچ و خم خانه و همچنین دسترسی غیر مستقیم از هشتی به حیاط را دالان گویند .
حیاط : بناهای حیاط دار در ایران قدمتی در حدود هشت هزار سال دارند .ابتدایی ترین روش محصور کردن یک سر پناه را می توان در حصارهای سنگی دلمن هایی در آذر بایجان مشاهده کرد .(معماریان (17: 1391
میانسرا با تناسب طلایی ایرانی در تمام طول سال محیط بهداشتی م طبوعی فراهم و از گردش آفتاب و نور خورشید بهترین استفاده را میکرده است .(پیرنیا (153 : 1383 در واقع حیاط یکی از عناصر مهم در خانه های ایرانی بشمار می آمده است که با توجه به چگونگی قرارگیری آن ،معمار همواره سعی میکرده است که ساختمان در مسیر باد غالب و یا در م ناطق کویری در معرض هجوم شن های بیابان قرارنداشته باشد .وهمچنین میتوان از آن بعنوان یکی از عوامل صرفه جویی مصرف انرژی در خانه های ایرانی نام برد ،که در صورت جهت گیری درست و دقیق باعث کاهش مصرف انرژی در ساختمان میگردیده و موجب استفاده بهتر و بیشتر از عناصرتجدید پذیری همچون نورخورشید (در مناطق سردسیر) و باد (جهت تهویه در مناطق گرمسیر) می گردد .
ایوان :محوطه ای سر پوشیده که حیاط را به اتاق های وصل می کند .(کاتب (182 : 1384 در واقع این حد فاصل یکی از عناصر کاهش مصرف انرژی در ساختمانها ی سنتی می باشد .
اتاق ارسی : میهمانی ،سفره خانه اهل خانه ،اول بهار ،پاییز و زمستان نشین
بالاخانه : برای استراحت و مطالعه در تابستان ،پاییز و زمستان
کرسی خانه اتاقی است که در و پنجره به حیاط ندارد و متصل به اتاق زمستانی است و اختصاص به جای
کرسی دارد . (معماریان (292 : 1391
زیر زمین :مهمترین فضای خانه در طول روزهای گرم و طاقت فرسای تابستان ،زیرزمین است . ارتباط زیر زمین با طبقه همکف به وسیله پلکان هایی از داخل حیاط انجام می گیرد .روزنهای کوچکی که در ازاره طبقه همکف قرار گرفته وظیفه نورگیری زیرزمین را به عهده داشته است .
حوضخانه : فضای سر پوشیده ومرتفعی که حوضی در میانه دارد و معمولاً با فضاهای دیگر مرتبط است . (حاجی قاسمی :1377 (11
معرفی بنا ی مورد مطالعه:
موقعیت طبیعی خانه خواجه باروخ : در بافت قدیمی کرمانشاه در محله فیض آباد و در خیابان زارعی واقع شده است و از خیابان فاصله زیادی ندارد . و از لحاظخصوصیات زمین و زلزله خیزی طبعاً همانند منطقه ای که شهر کرمانشاه در آن واقع است می باشد، یعنی بر روی خط زلزله قرار دارد
موقعیت خانه خواجه باروخ در بافت شهر
معرفی خانه خواجه باروخ کرمانشاه :
این خانه متعلق به یکی ا ز تجار کلیمی کرمانشاه می باشد که از کشور عراق به ایران آمده و در محله فیض آباد که جزء اصلی و هسته مرکزی شهر قرار داشته ساکن گردیده است . این خانه دردهه آخر سلطنت ناصر الدین شاه قاجار یعنی حدود 115 سال پیش ساخته شده است . سبک معماری این خانه بصورت درونگرا بوده یعنی ورودی خانه از یک هشتی شروع شده که دارای طاقنماهای آجری می باشد . سپس وارد حیاط بیرونی شده که حوضخانه در ضلع شمالی حیاط حد فاصل بین اندرونی و بیرونی واقع گردیده است .در گوشه بین ضلع غربی و ضلع شرقی و گذشتن از راهرو وارد حیاط اندرونی می شویم در ضلع غربی تالار واقع شده است با یک ارسی و دو در کوچک در طرفین ارسی دو اتاق قرار دارند . در ضلع شمالی و اطراف حیاط درونی مجموعه ای از اتاق های مسکونی قرار دارند . این خانه از معدود خانه های دارای حمام می باشد . حمام این خانه در طبقه همکف قراردارد و بصورت مجزا و سرد و گرم می باشد و هنوز قابل استفاده است سقف این حمام گنبدی شکل بوده است . این خانه در ضلع شمالی طبقه پایین و بالا دارای ایوانهای ستون دار است که ستونها در طبقه همکف آجری و چهارگوشه است در حالی که طبقه فوقانی مقطع گرد و سر ستونهای مقرنس تزئین یافته است .
در طبقه اول و در ضلع غربی ایوان که با چهار ستون و نیم ستون متصل به دیوار که همگی مقطع مدور دارند تزئین یافته ، بدنه ستونها معقلی کاری است ، سر ستون ها نیز مقرنس هستند و در قسمت پایین سر ستون کلمه االله با کاشی های سیاه رنگ تکرار شده بنا از قسمت انتهایی ضلع شمالی به حیاط دیگری راه داشته که اکنون مسدود است و در مالکیت دیگریست .
عناصر معماری خانه خواجه باروخ:
1-هشتی ورودی 2- حیاط اندرونی 3- حیاط بیرونی 4- حوضخانه 5-گوشواره 6- اتاق 7- سه دری 8- تالار 9- حیاط خلوط 10- حمام 11- انباری و پستو. 12-نمای بیرونی
