بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به اینکه ازمهمترین موارد امنیت انرژی دراقتصاد جهانی ثبات در عرضه و تقاضای بین المللی انرزی است آنچه که در این میان اهمیت بیشتری دارد قیمت حامل های انرژی در عرصه بین المللی است. نفت خام بعنوان سوخت رایج قابل استفاده در دنیا از ثبات قیمتی برخوردارنبوده و نوسانات قیمت ناشی از متغییر های گوناگون از قبیل میزان عرضه و تقاضا در میان مصرف کنندگان و تولیدکنندگان حوادث و بحران های بین المللی مانند جنگ ها و درگیری های منطقه ای در مناطق نفت خیز عدم امنیت در انتقال نفت مانند دزدان دریایی و سایر عوامل مانند تحریم های طولانی مدت و عدم سرمایه گذاری مداوم در پالایشگاهها و چاههای نفت می باشد.
منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا - MENA - بعلت دارا بودن منابع عظیم نفت و گاز تاثیر بیشتری از بحران های منطقه ای و جهانی می پذیرند .کشورهایی که وابستگی بیشتری با اقتصاد جهانی دارند بیش از بیش تحت تاثیر بحران های اقتصادی و به تبع آن سیاسی منطقه ای و جهانی قرار دارند در مقابل اقتصاد کشورهایی که بنا به دلایل مختلف مانند تحریم دولتی و بسته بودن فضای کسب و کار تعامل کمتری با اقتصاد جهانی دارند تاثیرات نسبتا کمتری را دریافت می دارند. این نوشتار با نگاهی گذرا به بحران های منطقه ای و جهانی و تاثیر آن بر اقتصاد صادرکنندگان نفت خاورمیانه و شمال آفریقا - MENA - می پردازد.
مقدمه
بازارهای خاورمیانه ،اروپا ، آسیای جنوب شرقی از مهمترین مراکز اقتصادی جهان به شمار می روند هرکدام از این مناطق با توجه به شرایط اقتصاد و سیاسی از بحرانهای منطقه ای و جهانی تاثیر می پذیرند که میزان تاثیر گذاری این بحران ها در مناطق یاد شده یکسان نبوده و در کشورهای مختلف واکنش های متفاوتی را به همراه خواهد داشت بعنوان مثال مسایل ژئوپلیتیک در خاورمیانه و شمال آفریقا - - MENA علیالخصوص خاورمیانه، به دلیل قرار گرفتن منابع اصلی نفت جهان در این مناطق است.
سه منبع اصلی نفت جهان در کشورهای ایران، عراق و عربستان سعودی واقع هستند که هر کدام دستخوش مشکلات داخلی، سیاسی و بینالمللی هستند. در نگاه جهانی برنامه هستهای ایران و تحریم اقتصادی ایران هم جزء مسایل مرتبط با نفت قرار میگیرد و نتایج گفتوگوها و نتیجهگیریهای مرتبط با این موضوع در نوسانات قیمت نفت تأثیرگذار است.
عراق و سوریه کماکان دچار درگیری با گروههای افراط گرا و جنگهای داخلی است و صنعت نفت تحت تأثیر اهداف خرابکارانه قرار میگیرد و تولید نفت بسیار کمتر از ظرفیت آن است. عربستان سعودی بزرگترین تولید کننده نفت نیز با مسایل داخلی و جنگ منطقه ای مواجه است. با توجه به شرایط موجود، بازار نفت کماکان آشفته خواهد ماند و فشار بیشتری بر اقتصاد متکی بر صادرات نفت کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا وارد خواهد شد.
خاورمیانه و شمال آفریقا
خاورمیانه و شمال آفریقا - MENA1 - منطقه اقتصادی متنوعی است که شامل اقتصاد بر پایه نفت در خلیج فارس و کشورهایی با منابع کمیاب مانند مصر مراکش و یمن است. اقتصاد این منطقه بیش از ربع قرن گذشته با تأثیر دو عامل قیمت نفت و ساختار و سیاستهای اقتصادی نقشی پیشرو برای دولتها داشته است.
کشورهای تولید کننده نفت خاورمیانه و شمال آفریقا عبارتند از :
امارات متحده عربی، ایران ، عراق، کویت، عربستان سعودی، قطر ،الجزایر، لیبی، نیجریه.
در حدود 23 درصد از سیصد میلیون نفر جمعیت خاورمیانه و شمال آفریقا کمتر از 2 دلار در روز درآمد دارند. توانمندسازی فقرا به منزله یک استراتژی مهم برای مبارزه با فقر است که از طریق ترکیبی از تجزیه تحلیل شرایط، مشاوره و ارایه خدمات، وام و سرمایهگذاری بانکها با هدف آموزش فقرا با مهارتهای لازم، ایجاد منابع و زیرساختهای بهبود کیفیت زندگی صورت میپذیرد
خاورمیانه و بخشی از شمال آفریقا بعلت دارا بودن منابع فراوان نفت و گاز از منابع مهم و استراتژیک انرژی جهان به شمار می-رود.
در خاورمیانه کشورهایی از قبیل عربستان سعودی، ایران، عراق، کویت و امارات متحده عربی از بزرگترین دارندگان ذخایر نفت در جهان هستند. خاورمیانه دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی در کشورهایی چون ایران و قطر نیز میباشد. اقتصاد کشورهای نفتخیز خاورمیانه به صادرات نفت و گاز وابسته بوده است.رکود اقتصاد جهانی و اثرات آن برکشورهای تولید کننده نفت خاورمیانه شمال آفریقا سبب شده تا سیاستگذاران اقتصادی در این مناطق به بررسی گزینه های متنوعی برای رویارویی با شرایط جدید بپردازند. از مشکلات اصلی در اقتصاد این مناطق بی ثباتی سیاسی تاثیر پذیری از بحران های منطقه ای و بین المللی و وابستگی بیش از حد اقتصاد آن به درآمد های حاصل از فروش نفت است .
تنوع بخشیدن به منابع درآمدی در این منطقه همواره بعنوان یک هدف مطرح بوده اما وابستگی درآمدی بیش از حد به صنایع وابسته به نفت بحران اقتصادی در سایر زمینه ها موجب چالش های بسیاری در تحقق این هدف بوده است.
عوامل موثر بر قیمت نفت خام :
به طور کلی عوامل موثر بر قیمت نفت را می توان به سه گروه »واقعیات فیزیکی »نظیر عرضه و تقاضا در میان مصرف کنندگان و تولیدکنندگان، »حوادث و اتفاقات غیرمترقبه« نظیر جنگ ها، آتش سوزی در پالایشگاه ها و غرق شدن نفتکشها و دست آخر به »شرایط روانی بازار« تقسیم نمود.
علیرغم وابستگی قیمت نفت به عرضه و تقاضا در بلندمدت، به جرات می توان گفت که در کوتاه مدت حوادث غیرمترقبه و شرایط روانی بازار وزنه اصلی رادر تغییر قیمت نفت بر عهده دارند.در نگاه تاریخی به بازار عرضه و تقاضای نفت، از ابتدا قیمت نفت طی سال های 1960 میلادی - شروع به کار اوپک - و قبل از آن در حد چند دلار معامله می شد. تا این که اولین شوک نفتی یعنی تحریم نفت اسرائیل از سوی اعراب در جنگ 20 روزه باعث شد برای اولین بار بازار دنیا اعدادی فراتر از معمول را به چشم خود ببیند. این شوک مهم را میتوان از نوع عوامل کوتاه مدت در قیمت نفت به حساب آورد.
بر اساس این شوک، قیمت نفت از حدود 2 دلار به حدود 12 دلار در سال 1973 میلادی رسید و کشورهای خارج از اوپک را بر آن داشت تا آژانس بین المللی انرژی را برای مقابله با سیاست های افزایش قیمتی نفت که در آن روز از جانب اوپک روی می داد، تاسیس نمایند. شوک دوم نفتی که باعث افزایش دوباره قیمت نفت شد را می توان به دلیل اعتصاب کارکنان صنعت نفت ایران در ابتدای وقوع انقلاب ایران و کم شدن عرضه نفت در آن زمان به حساب آورد.
بر این اساس در سال - 1979 - سال پیروزی انقلاب اسلامی - قیمت نفت به یکباره به حدود 32 دلار افزایش یافت. این شوک نیز می تواند از نوع عوامل کوتاه مدت نفتی باشد که به یکباره قیمت را به صورت جهشی تغییر داد. اما لزوما شوک نفتی در جهت افزایش قیمت حرکت نمی کند چرا که شوک سوم نفتی به دلایلی مانند اضافه عرضه بازار نفت و نیز سیاست های عربستان مبنی بر افزایش شدید و سریع عرضه و نبود کشش تقاضا در آن حد طی آن سالها برای نفت خام باعث کاهش قیمت نفت و رسیدن قیمت آن به حدود 10 دلار در سال 1986 رسید.
این نوع شوک اگرچه از جنس عرضه و تقاضا می باشد اما به دلیل اینکه به یکباره رخ داده است می تواند بازهم نوعی سیاست کوتاه مدت در زمینه قیمت نفت باشد که اینبار بر خلاف دو شوک قبلی باعث کاهش قیمت نفت شد. تا این که طی سال های بعد قیمت نفت به مرور و طی تصمیم گیری هایی با افزایش تقاضا - عامل بلند مدت - دوباره افزایش یافت و به حدود 18 دلار رسید و در ادامه نیز به مرور افزایش می یافت.
