بخشی از مقاله
چکیده:
معماری زیست اقلیمی ایران در بوم های متنوع خود پاسخگوی احتیاجات و ملزومات زندگی انسان بوده و کاربرد آن در جهت تأمین شرایط آسایش انسان در طی فصول سال و در مناطق متفاوت آب و هوایی در جای جای قلمرو معماری گذشته ما ثبت شده است.
در حوزه فلات مرکزی ایران نیز، معماری زیست بومهای بیابانی، حکایت از سازمانی معین و معیارهایی دارد که بشدت متأثر از شرایط محیط طبیعی و همساز با آن است. یادگارهای برجا مانده از طرز تفکر و نگرش و هنر صناعتگر ایرانی نسبت به طبیعت و نحوه تعامل با آن ، همگی بیانگر نوعی وحدت، کل گرایی، نظامی مشخص و اساس پایداری انسان و محیط هستند.
منتهی مراتب چالش اصلی در معماری جهان امروز ما، قطع ارتباط میان معماری بومی و معماری مدرن است که باعث شده از ارزشها و الگوهای معماری بومی خود غافل شویم. لذا در این مقاله با هدف درک عمیق نحوه تعامل انسان، طبیعت و معماری در بوم های بیابانی با روش توصیفی به معرفی ویژگی های معماری و شهرسازی بوم های بیابانی ایران به عنوان مظاهر تجلی هنرهای محیطی پرداخته می شود.
مقدمه
در حوزه فلات مرکزی ایران، معماری زیست بومهای بیابانی، حکایت از سازمانی معین و معیارهایی دارد که بشدت متأثر از شرایط محیط طبیعی و همساز با آن است . مناطق و زیست بومهایی از این خطه همچون طبس ، سمنان ، یزد ، کاشان و بسیاری دیگر ، چه در مرکز و چه در حاشیه کویرهای مرکزی آن ، متکی بخود و عرضه کننده آثار بدیع و شگفتی از معماری فضای اندرون و برون سکونت انسان بوده و هستند . یادگارهای برجا مانده از طرز تفکر و نگرش صناعتگر ایرانی نسبت به طبیعت و نحوه تعامل با آن ، همگی بیانگر نوعی وحدت، کل گرایی، نظامی مشخص و اساس پایداری انسان و محیط هستند .
تاکید بر لزوم شناخت ویژگیهای بوم های بیابانی و بویژه توجه بیشتر به جنبه های کیفی معماری و شهرسازی در این مناطق، از سه نظر حائز اهمیت زیاد است :
- شناخت جنبه های کیفی طراحی محیط با لحاظ ارزشها و الگوهای بومی در عرصه های معماری و شهرسازی.
- ضرورت در نظر گرفتن تعاملات همه روزه مردم با مناظر و فضاهای باز - مصنوع و طبیعی - .
- درک عمیق از هماهنگی تکنولوژی با طراحی و طبیعت و نیز طراحی های همساز با محیط.
از باغچه ای کوچک در یک حیاط مسکونی تا باغهای زیبای کاشان، یزد و کرمان، از عظمت قناتها و بادگیرها و آسیابهای بادی تا شکوه بیابان، از چشم اندازها و آفتاب سوزان روز تا شبهای پرستاره کویر ؛ با منبعی عظیم و درخور برای بهره برداری، نگهداری و توسعه پایدار سر و کار داریم . ذخایر طبیعی و تصاویر زیبای خلاقیت انسانی که می توانند تجلی هنرهای محیطی پایدار در زیست بوم های بیابانی باشند . در اینجا معماری به عنوان هنر شکل دادن به فضاها و ساختارها متناسب با شرایط محیطی و اقلیمی نقش اصلی را بر عهده دارد. بر همین اساس، در این مقاله به معرفی ویژگی های معماری و شهرسازی بوم های بیابانی ایران به عنوان مظاهر تجلی هنرهای محیطی پرداخته می شود.
خصوصیات اقلیمی در بوم های بیابانی
دشتهای فلات که بخش عمده ای از مساحت کشور ما محسوب می شوند، عمدتاً در نواحی مرکزی و شرق کشور قرار دارند. دو منطقه دشت کویر و کویر لوت در مرکز ایران واقع شده اند که به طور کلی لم یزرع و بارندگی بسیار اندک می باشند. این دو کویر قریب یک هفتم مساحت ایران را شامل می شوند. نواحی حاشیه کویری و کوهپایه ای دارای آب و هوای معتدل تر با بارندگی بیشتر می باشند این دو کویر قریب یک هفتم مساحت ایران را شامل می شوند. نواحی حاشیه کویری و کوهپایه ای دارای آب و هوای معتدل تر با بارندگی بیشتر می باشند ولی به هر تقدیر اقلیم این نواحی نیز گرم و خشک است.
خصوصیات کلی شرایط اقلیمی دشتهای فلات به قرار زیر است.
الف- آب وهوا گرم و خشک در تابستان، سرد و خشک در زمستان
ب- بارندگی بسیار اندک
ج- رطوبت هوا بسیار کم
د- پوشش بسیار کم گیاهی
ه- اختلاف زیاد درجه حرارت بین شب و روز
و - در نواحی کویری و حاشیه کویری، بادهای توأم باگرد و غبار
بافت شهری و روستایی در بوم های بیابانی
شکل پذیری بافت شهری و روستایی و تطبیق شرایط زندگی با عوامل طبیعی و همچنین استفاده از این عوامل در شرایط بسیار نامساعد آب وهوایی در این مناطق قابل توجه است به جرأت میتوان بیان نمود که یکی از دستاوردهای بسیار مهم معماری سنتی ما در همین تطبین و فراهم نموده محیط مناسب زندگی در این مناطق خشک و بی آب و علف است.
کلیات بافت شهری و روستایی به قرار ذیل است:
الف- بافت شهری ور وستایی بسیار متراکم
ب-فضاهای شهری کاملاً محصور
ج-کوچه ها باریک و نامنظم و بعضاً پوشیده با طاق
د- ساختمانها متصل به هم
ه- نحوه استقرار مجموعه های زیستی براساس جهت آفتاب و باد
و -کلیه بنا ها به صورت کاملاً دروان گرا و محصور
ن- کلیه بناها دارای حیاط مرکزی - به جز حمام - و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان و بادگیر
ک-کف ابنیه و خصوصاً حیاط پائین از سطح معابر
گ-ارتفاع اتاقها نسبتاً زیاد طاقهال- غالباً قوسی و گنبدی و دیوارها نسبتاً قطور
خانه های چهار فصل
تطبیق شیوه های زندگی با شرایط اقلیمی از خصوصیات بسیار مهم این نواحی است. نمونه بارز آن در خانه های درونگرای این مناطق که به خانه های چهار فصل موسوم است، می توان مشاهده نمود. اطاقهای از اطراف حیاط این ساختمان ها بنابر فصل معین سال مورد استفاده قرار می گیرند نحوه انجام این کار بدین طریق است که در سمت شمالی حیاط که آفتاب مایل زمستان به آن می تابد - پناه - و از گرمای بیشتری برخوردار است، قسمت زمستان نشین می باشد و در تابستان عکس این عمل صورت می گیرد و اطاقهای سمت جنوب حیاط که در سایه قرار دارند و خنک تر هستند، محل سکونت افراد خانواده می باشد. این قسمت را نسار - سایه گیر و خنک می - گویند و غالباً سرداب - زیرزمین - در زیر این قسمت می باشد. در مواقعی که دمای هوا بسیار زیاد بوده، اهل خانه به سرداب رفته و از هوای خنکتر آن استفاده می کردند.
