مقاله دانش بومی استحصلال آب ( مطالعه موردی : منطقه اورامان تخت )

بخشی از مقاله

چکیده  

دانش بومی و استفاده از تجربیات گذشتگان که توانستهاند با تکیهبر آگاهی و شناخت، طبیعت خشن را مهار کرده و به خدمت خود درآورند، میتواند بهعنوان ابزاری مهم در برنامهریزی توسعه به کار گرفته شود. از زمانهای بسیار درو پیشینیان با تفکر و ابداع، مشکل کمآبی را با کمک دانش بومی حل کرده-اند. هنوز هم شیوههای بومی و سنتی استحصال و حفاظت از منابع آب، توسط کشاورزان، عشایر و جمعیت روستایی برای مصارف شرب انسان، دام و همچنین مصارف کشاورزی و بهداشتی مورداستفاده واقع شود.

این مطالعه در روستاهای اورامان تخت، سرپیر، کمالا، ویسیان و رودبر در استان کردستان انجام شد و روش تحقیق مورداستفاده، روش میدانی و برای انتخاب نمونهها از روش نمونهگیری گلوله برفی استفاده شد که در آن نام نحوه استفاده از آب و روشهای بومی استحصال آب ثبت شد. نتایج نشان داد که استفاده از روشهای همچونهَهلیز،بیّر،آوُل، چالهکو،گوُل، قنات سنگی در منطقه کوهستانی موردمطالعه در نگهداری آب و برف برای دام، زمینکشاورزی و انسان استفاده میشود. این مقاله حاوی تجربههای مهمی است که میتواند در امر حفاظت و نگهداری از منابع آب در مناطق کوهستانی که در معرض هجوم خانههای ویلایی و برداشت فراوان آب هستند مفید واقع شود.

-1 مقدمه

به طور کلی برای استحصال آب تعاریف متعدد و متفاوتی توسط متخصصین ارائهشده است واژه استحصال آب برای اولین بار در سال 1963 توسط Geddes بکار برده شده است. اگرچه این واژه یک واژه هیدور- اگرونومی است، اما بهنگامی که برای مهار روانابهای سطحی بکار برد شود میتوان آن را جزء واژگان هیدرولوژی بهحساب آورد. علت این امر مبتنی بر توان بالقوه استحصال آب در تأمین و حفاظت آب، مهار سیلابها و فرسایش خاک میباشد . Geddes، - 1963 - استحصال آب را جمعآوری و ذخیره هر نوع رواناب سطحی برای مصرف در کشاورزی تعریف کرد. سرانجام Nessler و - 1986 - Evenari بر این نکته تأکید کردند که واژه استحصال آب را نمی توان محدود به نوع معین و خاص از روانابهای سطحی و هدف مشخص نمود.

بنابراین به نظر میرسد به دلیل اختلافنظرهای فراوان در تعریف استحصال آب نتوان تعریف واحدی را برای این واژه ارائه نمود که بتواند دربرگیرنده کلیه جنبههای مختلف استحصال آب را از نظر مصرف و هدف مربوط به جمعآوری، ذخیره و استفاده از آب های استحصالشده باشد Pacey و - 1986 - Cullis با محدود کردن موضوع استحصال آب به جمعآوری آب باران و روانابهای ناشی از آن از طریق احداث سطوح آبگیر کوچکمقیاس که نزولات جویمستقیماً بر آنها نازل میشود تعریف ویژهای را بیان داشتهاند.

بر این اساس بنا بر تعریف استحصال آب باران عبارت است از: جمعآوری و ذخیره آب باران در محل نزول جهت تأمین آب برای مصارف مختلف میباشد - 1999 - Oweis با ارائه تعریف مشابه، استحصال آب در محل نزول ریزشهای جوی و در اولین مراحل تشکیل روانابهای سطحی را بهعنوان استحصال آب برای تأمین و حفاظت آب تلقی نموده است. در برخی از تعاریف ارائهشده برای استحصال آب، مهار، جمعآوری و ذخیرهسازی آب با استفاده از انواع سطوح آبگیر برای استحصال آب باران، روانابهای سطحی و تند آب ها و سیلابها بهعنوان استحصال آب مطرحشده است. نکته قابلتوجه در تعاریف ارائهشده برای استحصال آب به شرحی که بیان گردیده، وجود اتفاقنظر در زمینه شامل نشدن واژه استحصال آب به مهار، جمعآوری و ذخیرهسازی آب از طریق احداث سدهای مخزنی در رودخانههای دائمی است.

یکی از مسائل مهم و اساسی که در جامعهی ما کمتر موردتوجه و مطالعه قرارگرفته است، زمینههای فرهنگی مردم در رابطه با منابع طبیعی است. پیشینیان در جهت حفظ و نگهداری از منابع طبیعی اعم از جنگل، مرتع، منابع آبوخاک و... شیوههای مناسبی را به کار میبرند و باورها و اعتقادات خاصی نسبت به بعضی از انواع درختان و سایر گیاهان دارند که اهمیت این تحقیق را نشان میدهد .[10] با وجودی که تکنولوژی امروز میتواند بهرهوری آب را بهبود بخشد، اما هنوز در برخی از کشورهای آفریقایی منازعه بر سر کمیاب آب بهعنوان پیامدهای وحشتناک تغییر اقلیم موجب گردیده است که شیوههای بومی و سنتی استحصال و حفاظت از منابع آب، توسط کشاورزان، عشایر و جمعیت روستایی برای مصارف شرب انسان، دام و همچنین مصارف کشاورزی و بهداشتی مورداستفاده واقع شود.

[3] شاهولی و سروستانی - 1385 - در بررسی و بهینه‌سازی سازههای بومی جمعآوری آب در مراتع خشک و نیمهخشک جغرافیایی استان فارس سازههای سطح صیقل، آبانبار سنگی، سنگ آب، چاه مالداری، آبانبار عشایری، چلپ آب و برکه عشایری را معرفی کردند. رئیسان و پرهمت - 1394 - نیز به روشهای تله اندازی و ذخیرهسازی برف و استحصال آب حاصل از آن در چهارمحال بختیاری پرداختند و نتیجه گرفتند اگر محل استحصال برف هدفمند انتخاب شود و یا اینکه به طبیعت دیکته گردد میتوان از آب حاصل از آن بهرهبرداری بیشتری به عمل آورد.

فن استحصال آب، منجر به حصول منافع اقتصادی و اجتماعی زیادی میشود که در بسیاری موارد ناملموس و غیرمستقیم هستند، استحکام و استقرار بیشتر جوامع روستایی، کاهش نرخ مهاجرت روستائیان به شهرها، شناخت، بهبود و تقویت استعدادهای محلی و نیروهای بومی، بهبود سطح زندگی میلیونها نفر مردم فقیر و کمدرآمد در مناطق خشک و شکننده که احتمال وقوع خشکسالی در آنجا بالاست ازجمله منافع استفاده از استحصال آب هستند.

[4] استحصال آب فقط به مناطق خشک کشور محدود نمیشود.  در مناطق کوهستانی روش‌های فراوانی در استحصال آب برای فصل تابستان استفاده میشود که متأسفانه امروزه به دلیل سهولت در برداشت آب در خانههای ویلایی کوهستانی علاوه بر فراموشی روشهای قدیمی استفاده از آب سبب کاهش آب زیرزمینی مناطق کوهستانی گردیده است. در این مقاله به روشهای استحصال آب در روستاهای اورامان تخت و تابعه پرداخته میشود.

روششناسی تحقیق منطقه موردمطالعه

منطقه موردمطالعه در استان کوهستانی کردستان واقع شده است. موقعیت جغرافیایی آن بین طولهای جغرافیایی 21 46˚ و46˚ 28΄ شرقی و عرض جغرافیایی35˚ 26΄ و 20 35˚ شمالی میباشد. روستای اورامان تخت با قدمتی 2500 ساله، مطابق اسناد موجود از قدیمیترین روستاها و مراکز جمعتی غرب کشور محسوب میشود. این شهر در 170 کیلومتری شهر سنندج و 65 کیلومتری شهرستان سروآباد قرار دارد.

روستای اورامان تخت - هورامان تخت - در منطقه-ای کوهستانی قرارگرفته که تمام مرز آن را کوههای مرتفع و اراضی صخرهای در برگرفته است، این شهر از شمال به کوه روستای سرپیر و مرچلم و کوه سالان، از جنوب به کوههای قه لا نشین و مله ویلی که هم مرز با استان کرمانشاه و کشور عراق است، از شرق به روستاهای بلبر، سلین، ژیوار و در ادامه به کوههای کوسالان ختم میشود و از غرب به روستای ویسیان، رودبر، کماله محدود میشود؛ که در این تحقیق به دانش بومی روستاهای اورامان تخت، کمالا، سرپیر، ویسیان، رودبر و ویسیان پرداخته شد. میانگین بارندگی سالانه در منطقه مورد مطالعه حدود 739/2 میلیمتر در سال میباشد که در تابستان به صفر میلیمتر می-رسد.

روش جمعآوری اطلاعات

در این بررسی نمونهگیری بهصورت هدفمند و با کسانی که در جامعه به داشتن دانش در مورد استحصال آب، خصوصاً استفاده و بهکارگیری از آنها معروف بودند صورت گرفت .[15] برای دستیابی به این هدف از روش نمونه-گیری گلولهبرفی استفاده شد. در این روش مانند گلولهی برفی که با غلطانیدن روی زمین برفی ساخته می‌شود، نمونهی تحقیق نیز افزایش مییابد. این شیوهمعمولاً هنگامی مفید است که اعضای جامعهی مورد مطالعه نسبت به یکدیگر شناخت دارند [1] که از اولین نمونههای مورد مصاحبه کهمعمولاً با روش ساده انتخاب شدهاند، خواسته میشود که افراد دیگری را که با تجربه مشابه میشناسند، برای شرکت در پژوهش معرفی کنند .[2] در زیر تعداد مصاحبه شدگان روستاهای منطقه آورده شده است.