بخشی از مقاله
مقدمه
پنبه گیاهی است که الیاف آن منبع پوشاک، دانههای حاوی روغن و پروتئین آن منشاء غذا برای انسان و کنجاله آن مورد استفاده دامها قرار میگیرد. در چند دهه گذشته، سطح زیرکشت پنبه بدلیل مشکلاتی از جمله مشخص نبودن مالکیت، کاهش سطح مدیریتها در مزارع، بالا بودن هزینه و ... سیر نزولی و در مقابل سطح زیرکشت محصولاتی مثل گندم افزایش یافت - عرب سلمانی و جعفری مفید آبادی، . - 1390 بیشترین کاهش سطح کشت پنبه در این مدت، مربوط به استان گلستان بوده بطوریکه سطح کشت پنبه در این استان که سالها قطب تولید پنبه بوده، از 180 هزار هکتار در سال 52 به 12 هزار هکتار در سال 92 رسیده است. - افشار، . - 1392 از طرف دیگر، سطح کشت گندم در این استان در چند دهه گذشته افزایش قابل ملاحظهای داشته و از حدود 240 هزار هکتار در سال زراعی 61-62 به بیش از 400 هزار هکتار در سال زراعی 89-90 رسیده است - بینام، . - 1392
تغییر الگوی کشت گیاهان زراعی رایج در منطقه، پیامدهای نامطلوبی مثل کاهش حاصلخیزی خاک و افزایش مصرف عناصر غذایی و کودهای شیمیایی، کاهش ماده آلی و افزایش فشردگی خاک، ظهور علفهای هرز و شیوع بیماریهای گیاهی در مناطق گندمکاری را بدنبال خواهد داشت - حقیقت نیا و همکاران، . - 1384 نتایج بررسی میرکریمی و خرمالی - 1390 - در سه مزرعه مجاور هم که دارای تناوب پنبه گندم، کلز ا گندم و برنج گندم با مدیریت یکسان بوده و درطی 15 سال گذشته تغییری در نوع کاشت محصول نداشتهاند، نشان داده است که تناوب پنبه گندم سبب بهبود پارامترهای کیفیت خاک pH - ، درصد کربن آلی، جرم مخصوص ظاهری، ظرفبت تبادل کاتیونی و میانگین وزنی قطر خاکدانه - نسبت به دو تناوب دیگر شده است.
حقیقت نیا و همکاران - 1388 - گزارش نمودند که تناوب پنبه با گندم موجب افزایش معنیدار فسفر و پتاسیم قابل جذب خاک نسبت به تناوب زراعی سویا یا ذرت با گندم شده است. نجفی نژاد و همکاران - 1383 - با قرار دادن پنبه در تناوب با گندم، محصول گندم بیشتری 600 - کیلوگرم در هکتار - نسبت به کشت ممتد گندم بدست آوردند. کشت ممتد یک محصول مانند گندم، اغلب موجب کاهش کربن آلی و نفوذپذیری خاک نسبت به آب و هوا میگردد - کمپر، . - 1993 تحقیقات لوپزبلیدو و لوپزبلیدو - 2001 - نشان داده که در کشت ممتد گندم، بدلیل بروز عوامل محدود کننده رشد - حاصلخیزی خاک، طغیان آفات و بیماریها، ... - و کاهش عملکردگیاه، توانایی گیاه در استفاده مناسب از نیتروژن قابل دسترس خاک کاهش یافته و در نتیجه کارآیی مصرف نیتروژن افت میکند. در مقاله حاضر، تغییرات سوئی که در میزان مصرف سموم علفکش، عملکرد گندم و کربن آلی خاک در اثر تغییرات سطح زیر کشت پنبه و گندم در سه دهه اخیر در استان گلستان ایجاد شده، بررسی گردیده است.
مواد و روشها
هر چند به اذعان متخصصین کشاورزی، کاهش شدید سطح کشت پنبه در استان گلستان، پیامدهای نامطلوبی بر خصوصیات خاک، عملکرد گندم و خسارت علفهای هرز در مزارع گندم بوجود آورده است، اما به بررسی آماری این تغییرات کمتر پرداخته شده است. در این مقاله، از اطلاعات بانک زراعت معاونت برنامه ریزی و اقتصادی وزرات جهاد کشاورزی - آمار زراعی سالهای 62 لغایت - 90 و دفتر حفظ نباتات استان گلستان - آمار سالهای 75 لغایت - 90 استفاده گردید، بر اساس این اطلاعات، ارتباط بین سطح کشت پنبه، عملکرد و سطح کشت گندم و سطح مبارزه با علفهای هرز مزارع گندم با استفاده از نرم افزار EXCEL رسم گردید. تجزیه و تحلیل این روابط به استناد نمودارهای بدست آمده انجام و روابط علت و معلول آنها بر اساس آنها و منابع علمی انجام گردید.
نتایج و بحث
در سه دهه گذشته، علیرغم بعضی نوسانات سالیانه، سطح کشت پنبه در استان گلستان روند نزولی داشته و از 105 هزار هکتار در سال زراعی 62-63 به کمتر از 18 هزار هکتار در سال زراعی 89-90 کاهش یافته است - شکل .1 - تغییرات سطح کشت پنبه در کشور نیز عمدتاً تابع این تغییرات در استان گلستان بوده و بنظر میرسد که کاهش سطح کشت پنبه در سایر مناطق پنبهکاری کشور چندان قابل توجه نمیباشد. از طرف دیگر، سطح کشت گندم در استان گلستان در این مدت افزایش قابل ملاحظهای داشته است. بنظر میرسد که یکی از علل اصلی این افزایش، کاهش سطح کشت پنبه در استان بوده است. این روند از سال زراعی 74-75 بسیار مشهود میباشد. نتایج بررسی نیازی و آبیار - 1386 - نیز این مطلب را تأیید میکند.
صرف نظر از نوسانات سالیانه عملکرد گندم در سه دهه گذشته، تغییرات عملکرد این محصول در کشور، تا سال زراعی 80-81 روند افزایشی داشته و بعد از آن، به استثنای سال زراعی 89-89، به یک ثبات نسبی رسیده است. در این مدت، عملکرد گندم در استان گلستان نیز تقریباً چنین روندی داشته است - شکل . - 2 اما نکته قابل توجه آن است که شیب این افزایش در استان کمتر از کشور بوده، و در حالی که عملکرد گندم در استان تا سال زراعی 79-80 بیشتر از میانگین کشوری بوده است - به جزء سال زراعی 67-67 و - 73-74، اما از این سال به بعد، این عملکرد برابر با میانگین کشوری و حتی در غالب سالها به مقدار پایینتر از آن رسیده است که این کاهش در سال آخر به حدود 800 کیلوگرم در هکتار تنزل یافته است، در حالی که در سالهای دور، عملکرد گندم در استان بطورمیانگین تقریباً به همین مقدار بیشتر از میانگین کشوری بوده است. نکته قابل تأمل در تغییرات عملکرد گندم در استان، ارتباط آن با تغییرات سطح کشت پنبه در استان میباشد.
تا سال زراعی 79- 80، با اینکه سطح کشت پنبه در استان نوساناتی داشته است، اما در این دوره، در تمام سالها این سطح بیشتر از 50 هزار هکتار بوده و کاهش شدید سطح کشت پنبه از این سال شروع شده و هرگز به بیش از 35هزار هکتار نرسیده است. همانطور که قبلاً اشاره گردید، از همان سال به بعد نیز عملکرد گندم در استان از کشور فاصله گرفته و این روند استمرار داشته است. این نتایج نشان میدهد که در نظام کشت و تناوب زراعی استان، برای رسیدن به عملکرد مناسب گندم، حداقل سطح کشت پنبه در استان 50 هزار هکتار میباشد.
همانطور که در شکل 3 دیده میشود، با کاهش سطح کشت پنبه در استان گلستان، سطح مبارزه با علفهای هرز مزارع پنبه روند بیشتر شده - دفتر حفظ نباتات استان گلستان، آمار منتشر نشده - و در طول 15 سال گذشته، به بیش از 3 برابر افزایش یافته است - مزارعی که 2 بار سمپاشی شده است، سطح مبارزه با علفهای هرز در آن مزرعه دو برابر در نظر گرفته شده است - . این در حالی است که به موازات عکس آن، سطح کشت پنبه کم شده و از حدود 90 هزار هکتار در سال 75-76 به کمتر از 20 هزار هکتار در سال 89-90 رسیده است. چنین تغییراتی هر چند ممکن است علل مختلفی داشته باشد، اما بیشک، علل عمده آن مربوط به تغییر الگوی زراعی در استان بوده - حقیقت نیا و همکاران، - 1384 و کشت ممتد گندم و عدم تناوب پنبه، چنین تاثیرات نامطلوبی را
