بخشی از مقاله
چکیده
تمدن بشر، مرهون اندیشه خلاق وی بوده است و دوام آن نی ز بدون بهره گیری از خلاقیت غیر ممکن خواهد بود و این عالیترین عملکرد ذهن انسان به شمار میرود. در وضعیت کنونی، خلاقیت نه یک ضرورت بلکه شرطی برای بقاست. بنابراین الزم است تا نظام آموزشی بر تربیت و پرورش افرادی تأکید کند که به حل خلاق مسائل پیش بینی ناپذیر قادر باشند. یافتن روشهای حل مشکل یکی از ویژگیهای دانش آموزان خلاق است.
چگونگی آموزش نقش اساسی را در درک مسائل و مشکلات مربوط به خود توسط دانش آموزان ایفا می کند. هدف این مطالعه بررسی تاثیر روشهای متفاوت آموزشی بر کشف خلاق مسائل توسط دانش آموزان است. روش این پژوهش توصیفی از نوع کتابخانه ای است.
اطلاعات مورد نیاز از مقالات، کتابها و تحقیقات علمی جمع آوری گردید. نتایج مطالعه نشان می دهد که روشهای جدید آموزش و تدریس مثل حل مساله، اکتشافی، بحث گروهی بر کشف خلاق مساله توسط دانش آموزان تاثیرگذار است. همچنین روش تدریس سخنرانی اگرچه حجم وسیعی از اطلاعات را در کمترین زمان منتقل میکند اما تاثیری بر تفکر خلاق دانش آموزان ندارد.
مقدمه
یکی از اهدف عمده آموزش و پرورش توانایی حل مسأله، ابتکار و آفرینندگی دانش آموزان است. با این تواناییها دانش آموزان می توانند با شرایط و موقعیتهای گوناگون زندگی سازگار شوند . رشد این توانایی ها از طریق روشهای فعال تدریس میسر است.
یکی از مراحل مهم در طراحی آموزشی انتخاب روش تدریس است . روش تدریس، فرآیند منظم، ازپیش طراحی شده هدفدار و متعامل بین معلم و فراگیران می باشد که هدف آن ایجاد تغییرات مطلوب در فراگیران است و این تغییرات همان یادگیری در سه حیطه شناختی ،عاطفی و حرکتی است. هرقدر معلمان به روش ها و الگوهای تدریس بیشتری، آگاهی و تسلط داشته باشند بهترمی توانند درموقعیت های مختلف، روش های تدریس مناسب را به کارگیرند.
قدیمی ترین و از طرفی پرکاربردترین روش آموزش روش سخنرانی است. آموزش به روش سخنرانی سنتی به جای تاکید بر درک مفاهیم و به کارگیری آنها به حفظ مطالب تاکید دارد . در این روش یادگیرنده تنها دریافت کننده اطلاعات، ساکت و غیرفعال است. در حالی که یادگیری بهتر، موثرتر و ماندگارتر با فعال سازی و مشارکت هرچه بیشتر در امر یادگیری محقق می گردد.
کشف مساله یک جزء مهم از خلاقیت است ، و میزان زیادی از توجه در روانشناسی و آموزش دریافت کرده است. تعاریف کشف مساله متفاوت است. گاهی اوقات به عنوان یک نوع از استراتژی شناختی مشاهده شده و به یادگیری موثر گرره خورده است - گریسر، - 1992، اما همچنین به عنوان بازتابی از رشد شناختی مشاهده شده است.
خلاقیت اوج توانایی تفکر بشری است که توانسته است انسان را به مرحله پیشرفت و ترقی برساند و او را در حل تمام مسائل و مشکلات زندگی یاری دهد. نمونه های خلاقیت را می توان در نقاشی روی دیوار در زمان غارنشینان، خلق یک اثر هنری، ماشینآلات صنعتی و آشپزی و خیاطی و ... دید . در حقیقت خلاقیت یک مفهوم انتزاعی و پیچیدهاست. اما ابهام در معنی و مفهوم کلمه به معنی پیچیدگی خود جریان خلاقیت نیست، زیرا خلاقیت را می توان به راحتی در زندگی روزانه حس کرد و آن را لمس کرد
اخیراً. محققان و روان شناسان به بعد اجتماعی و محیطی آن توجه کرده اند و معتقدند که خلاقیت را نمیتوان بدون توجه به ابعاد اجتماعی و محیطی آن بررسی کرد. به نظر استرانبرگ - - 1989 فرایند خلاقیت در ذهن شخص با متغیرهای اجتماعی رابطه دارد . واقعیت این است که به خلاقیت نمی توان با تمرکز بر یک بعد نگریست . ابعاد فردی یا محیطی نمی تواند بیانگر ماهیت خلاقیت باشند.بلکه خلاقیت ازسویی نیز تابع نظام آموزشی خلاق است.
روشهای آموزش خلاق می تواند . یکی از ابعاد محیطی اجتماعی خلاقیت،مدرسه میباشد.تورنس بیان می کند مسئله توسعه خلاقیت در نظام آموزشی رسمی بیشتر از این جهت حائز توجه است که بر اساس پژوهش ها دریافتهایم که درابتداابتکار وخلاقیت دراغلب کودکان مشاهده میشود ولی منحنی تحول آن در حدود10سالگی افت می کندو سیر نزولی می یابدو نتیجه آن فقدان علاقه به یادگیری وافزایش مشکلات رفتاری و انگیزشی است. به قول تورنس عدم بروز این توانایی عموماً به نامناسب بودن روشهای تدریس مربوط میشود.
در این میان معلمان نقش کلیدی را بر عهده دارند معلمان می توانند با استفاده از انواع روشهای خلاق امکان ظهور خلاقیت در کودکان و نوجوانان را فراهم سازند .امروزه تمام کودکان دبستانی باید با واقعیت ها و مفاهیم علمی آشنا شوند زیرا زندگی در عصر صنعتی بدون استفاده از یافتهای علمی تقریباً غیرممکن است .
روش های تدریس ممکن است مهم ترین نقش را در ترویج خلاقیت دانش آموزان بازی کنند .[4] در آموزش مبتنی بر سخنرانی سنتی1 هدف در معرض قرار دادن همه دانش آموزان در جهت دانش یکسان است .سخنرانی یک جزء حیاتی در تقریبا تمام مدل های روش های تدریس، از جمله آموزش مبتنی بر مشکل می باشد. اما این روش برای دانش آموزانی که از سطوح پایین خود آگاهی دارند مفید است .
مطالعات متفاوتی عدم توانایی روش سخنرانی سنتی را نسبت به روش های یادگیری فعال نظیر یادگیری براساس حل مشکل، آموزش الکترونیک، کار در گروه کوچک، مباحثه، بازی و ایفای نقش که با مشارکت دانشجو همراه می باشند در انتقال مفاهیم مربوط به حیطه های بالاتر یادگیری نظیر کاربرد، آنالیز، ترکیب، ارزشیابی و قضاوت نشان داده اند.
کشف مساله یک جزء مهم از خلاقیت است و میزان زیادی از توجه در روانشناسی و آموزش دریافت کرده است . تعاریف کشف مساله متفاوت است. گاهی اوقات به عنوان یک نوع از استراتژی شناختی مشاهده شده و به یادگیری موثر گره خورده است[10]، اما همچنین به عنوان بازتابی از رشد شناختی مشاهده شده است.
پیدا کردن مشکل به عنوان یک فعالیت تفکر است که با بهره گیری زمینه ها و تجربه های موجود برای تولید و بیان پرسش های جدید تعریف شده است. این شناختی، فراشناختی و حتی عاطفی است. به منظور افزایش توسعه مهارت های کشف مشکل دانش آموزان، توجه باید نه تنها به مقدار مسائل ، بلکه همچنین تنوع مشکل نیز هدایت شود.[11] تجربیات مدرسه می تواند مشکلاتی مانند روش های تدریس، دانش معلم ، نگرش نسبت به سوال، جو کلاس درس، سیستم ارزیابی مورد استفاده قرار دهد.
الگوهای تدریس
الگو، معمولاً به نمونه کوچکی از یک شیء یا به مجموعه ای از اشیای بیشمار گفته میشود که ویژگیهای مهم و اصلی آن شیء بزرگ یا اشیاء را داشته باشد. الگوی تدریس، چهارچوب ویژه ای است که عناصر مهم تدریس در درون آن قابل مطالعه است. انتخاب یک الگوی تدریس، بستگی به نوع آگاهی معلم از فلسفه و نگرشهای تعلیم و تربیت خواهد داشت. از مراحل مهم طراحی آموزشی، انتخاب روش تدریس است. معلم بعد از انتخاب محتوی و قبل از تعیین وسیله، باید خط مشی و روش مناسب تدریس خود را انتخاب کند. به مجموعه تدابیر منظمی که برای رسیدن به هدف، با توجه به شرایط و امکانات اتخاذ میشود "روش تدریس" گویند.
در یک تقسیم بندی ، میتوان روشهای تدریس را به روشهای جدید و قدیم تقسیم کرد.
الف: روشهای قدیم تدریس روش شاگرد استادی
قدمت این روش به زمانی که انسان مسئولیت آموزش دهی انسانهای دیگر را چه از طریق غیررسمی و چه از طریق رسمی به عهده گرفت ،می رسد .در اسلام، مسجد نخستین موسسه ای بود که چنین سیستمی را برای تعلیم و تربیت مسلمانها به کار برده است. از روشهای تعلیمی که در روش شاگرد استادی حائز اهمیت است , روش حلقه یا مجلس است, که پیامبر اسلام - ص - از این روش به مردم آن زمان آموزش می داد .در این روش به دانش آموزان اجازه داده می شود که نقش معلم را ایفا کنند. هدف اساسی این روش آن است که شاگرد , معلم گردد و از این طریق تجارب تازه و ارزشمندی به دست آورد .در این روش ,در صورت فقدان معلمان متخصص, تعداد زیادی از دانش آموزان مهارت خاص را آموخته اند و می توان از آنها استفاده کرد
روش سخنرانی
معلم به طور شفاهی اطلاعات و مفاهیم را , در عرض مدتی که ممکن است از چند دقیقه تا یک ساعت یا بیشتر طول بکشد, در کلاس ارائه می دهد. در سخنرانی می توان معلم را با عنوان پیام دهنده و دانش آموز را به عنوان پیام گیرنده تصور کرد. از این نظر سخنرانی شیوه ای است یک سویه,رایب انتقال اطلاعات, که معمولاً فراگیر در آن نقش غیر فعالی دارد. محتوای سخنرانی را معلم قبل از ورود به کلاس تعیین می کند .[13]
روش بازگویی
بازگویی شیوه ای است که معلم بکار می برد تا فراگیر را در بیاد سپردن اشعار, قواعد, فرمولها, تعاریف و اصطلاحات تشویق کند. در بازگویی معمولاً معلم از دانش آموز انتظار دارد که موضوع بیاد سپرده را کلمه به کلمه بیان کند. شیوه بازگویی مطالب, با آنکه اغلب در کلاسها مورد استفاده قرار می گیرد, ولی متاسفانه ضرورتاً دلالت بر تحقق یادگیری نمی کند. کاربرد این شیوه تنها نشان می دهد که دانش آموز مطالب مورد نظر را بیاد سپرده است. گاهی هدف معلم اساساً این است که دانش آموز موضوعی را بخاطر بسپارد تا برای درک مفهوم خاصی از آن را بکار برد, در این روش صورت بکار گرفتن این شیوه ممکن است مفید باشد.
روش پرسش و پاسخ
شیوه پرسش و پاسخ شیوه ای است که معلم به وسیله آن فراگیر را به تفکر در باره مفهومی جدید یا بیان مطالبی فرا گرفته شده تشویق می کند. معلم, وقتی که می خواهد مفهوم دقیقی را در کلاس مطرح نماید یا توجه فراگیران را به موضوعی جلب کند شیوه پرسش و پاسخ را به کار می برد و نیز بدین وسیله فراگیر را تشویق می کند تا اطلاع خود را درباره موضوعی بیان کند ممکن است برای مرور کردن مطالبی که قبلاً تدریس شده اند مفید باشد, یا وسیله خوبی برای ارزشیابی میزان درک فراگیر از مفهوم مورد نظر باشد.
روش تمرینی
معلم معمولاً بوسیله تمرین, فراگیر را به تکرار مطلب یا کاربرد آن تشویق می کند تا فراگیر در موضوع مورد نظر تبحر لازم را کسب کند. مثلاً معلم انگلیسی از فراگیر می خواهد که با تکرار شفاهی اصطلاحات, تلفظ صحیح آنها را فراگیرد, یا بعد از یافتن طرز ساختن جملات شرطی, پنج جمله شرطی بسازد. ممکن است معلم ریاضی , پس از درس دادن مفهوم مشتق و طرز مشتق گیری از توابع, از دانش آموزان بخواهد که ده مسئله در رابطه با این موضوع حل کنند. در تمام موارد بالا معلم, با استفاده از شیوه تمرینی, دانش آموزان را به تکرار یا کاربرد مفاهیم مورد نظر تشویق می کند.
ب: روشهای جدید تدریس روش چند حسی - مختلط -
استفاده از این روش مستلزم به کار گرفتن همه حواس است و جریان یادگیری از طریق تمام حواس صورت می گیرد . از طریق کار بست این روش می توان , مطالب و مهارتها را درک کرد ,ارتباط موثرتری برقرار کرد , مهارتها و مطالب را از یک موقعیت به موقعیت دیگر تعمیم داد. در یادگیری روش چند حسی به طور کلی از همه حواس استفاده می شود .
روش حل مساله
جان دیویی، فیلسوف بزرگ تعلیم و تربیت، فرایند برخورد با شرایط زندگی را حل مساله نامید وی استدلال کرد که زندگی و یادگیری دربرگیرنده ی برخورد با مجموعه ای از مسائل و حل آنهاست و هر عمل انسان - از جمله تصمیم به ندادن پاسخ - ، نمودار انتخاب او از بین راههای مختلف است. در الگوی حل مساله یادگیرنده، محور فعالیت محسوب میشود و نقش معلم تنها هدایت گری است. بنابراین روش کار بوسیله خود فراگیر ساخته میشود. دیدگاه مورد استفاده در این الگو از نوع قیاسی است.
در این الگو، شاگردان با بهره گیری از تجارب و دانستههای پیشین خود، درباره رویدادهای محیط خود میاندیشند تا مشکلی را که با آن مواجه شده اند به نحو قابل قبولی حل کنند . در این الگو، شاگرد فعال است، احساس مسئولیت بیشتری میکند، هنگام موفقیت یا شکست، خود را مسئول میداند نه معلم را، رشد شاگرد هدف اصلی است. روح پژوهش و انتقادگری را پرورش میدهد و شاگرد فردی خلاق و نوآور خواهد بود.
این روش یکی از روشهای فعال تدریس است. اگر نظام آموزشی بخواهد توانایی حل مسئله را به دانش آموزان یاددهد, - البته مسئله به معنی مشکل و معضل نیست, به بیان دیگر مسئله موضوعی نیست که برای ما مشکل ایجاد کند, بلکه رسیدن به هدف در هر اقدامی, به نوعی حل مسئله است, در این روش آموزش در بستر پژوهش انجام می شود و منجر به یادگیری اصیل و عمیق و پایدار در دانش آموزان می شود. در این روش ابتدا معلم باید مسئله را مشخص, سپس به جمع آوری اطلاعات توسط دانش آموزان پرداخته شود, و بعد از جمع آوری اطلاعات بر اساس اطلاعات جمع آوری شده دانش آموزان فرضیه سازی و در نهایت فرضیه ها را ازمون و نتیجه گیری شود.
اگر روش حل مسئله درست انجام شود می تواند منجر به بارش یا طوفان فکری گردد. یعنی اگر معلم روش تدریس حل مسئله را به درستی انجام دهد, دانش آموزان می کوشند تا برای حل مسئله با استفاده از تمام افکار و اندیشه هایی که دارند, در کلاس راه حلی بیابندو آن را ارائه دهند. به بیان دیگر اگر معلم در روش تدریس حل مسئله به درستی عمل کند, منجر به روش تدریس بارش مغزی نیز می شود. به طور کلی اگر نظام آموزش و پروش بخواهد در جهت تقویت زمینه های بالقوه خلاقیت نقش مهمی ایفا کند همانا بست روشهای تدریس حل مسئله و بارش فکری در کلاس درس توسط معلمان است .
روش پروژه ای
روش تدریس پروژه ای به دانش آموزان امکان می دهد تا قدرت مدیریت, برنامه ریزی و خود کنترلی را در خودشان ارتقاء بخشند. در این روش دانش آموزان می توانند با توجه به علاقه ی خود موضوعی انتخاب و به طور فعالانه در به نتیجه رساندن آن موضوع شرکت نمایند. براین اساس در این روش دانش آموزان یاد می گیرند که چگونه به طور منظم و مرحله ای کاری را درس انجام دهند و این روش باعث تقویت اعتماد به نفس در دانش آموزان می شود زیرا بین آنها و معلم رابطه صحیح آموزشی بر قرار است و در نهایت این روش باعث تقویت همکاری, احساس مسئولیت, انضباط کاری صبر و تحمل در انجام امور و تحمل عقاید دیگران و مهارتهای اساسی پژوهش در دانش آموزان می شود.
روش بحثی
در شیوه بحثی, دانش آموزان فعالانه در یادگیری شرکت می کنند و مفهوم مورد نظر را از یکدیگر می آموزند. در این شیوه معلم را می توان به عنوان محرک, شروع کننده بحث و راهنما تصور کرد. معلم طوری سوال یا مسئله را مطرح می کند که دانش آموزان را به پاسخگویی یا حل مسئله تشویق کند. این شیوه در دو مورد زیر, کاربرد خاصی دارد:
-1 موقعی که معلم می خواهد مفهوم جدیدی را به فراگیران بیاموزد - مانند موقعیت بالا - و انتظار دارد که همه آنها مفهوم را به شکلی واحد در یابند در این صورت معلم سعی می کند که بحث را به جهتی بکشاند که شکل صحیح مفهوم از آن نتیجه گیری شود.
-2 هدف معلم این است که ذهن دانش آموز را به تکاپو وجستجو وادارد. در این صورت معلم مسئله ای را عنوان می کند که تا دانش آموزان راه حل آن را پیشنهاد کنند. در این موقعیت معلم سعی می کند که موضوع بحث را به دلخواه خود کنترل نکند, تا راه حلی را که خود در نظر دارد به کلاس تحمیل نکرده باشد .
روش آزمایشی - آزمایشگاهی -
اساس این روش بر اصول یادگیری اکتشافی استوار است. در این روش، موقعیت و شرایطی فراهم میشود تا شاگردان خود از طریق آزمایش به پژوهش بپردازند و جواب مسأله را کشف کنند
