بخشی از مقاله
چکیده
در شهر یزد دسترسی به آب آسان نیست مگر به تجربه ای که در طول قرن ها به دست آمده است. با کشف قنات توانسته اند این مشکل را حل کنند. آب نقش اساسی در شکل گیری و توسعه شهری داشته است. در اکثر خانه های شهر یزد به خاطر عدم دسترسی آسان به آب جاری نیاز به وجود آب انبار در داخل خانه ها بوده است. این سیستم آبرسانی بر شکل گیری و معماری خانه ها نیز موثر بود. و نوعی همسازی اقلیمی- معماری می باشد. حجم ساده ساختمانی، حیاط، حوض آب، گودال باغچه، بادگیر، آب انبار، فضاهای نیمه باز و آفتاب شکن از جمله این تمهیدات همسازی با اقلیم بوده است.
کلمات کلیدی آب انبار، اقلیم، معماری قنات، گودال باغچه، ملک زاده
مقدمه و هدف
شهر و اقلیم دو سیستم انسان ساخت و طبیعی هستند که تاثیر گذاری تنگاتنگی بر یک دیگر دارند. اقلیم، تا آنجا که با آسایش انسان رابطه برقرار می کند، نتیجه عواملی چون: تابش آفتاب، دما و رطوبت هوا، وزش، باد و میزان بارندگی است. اقلیم هر مکان جغرافیایی، شرایط مناسب ویژه ای دارد که در عین حال، محدودیت هایی را نیز در زمینه طراحی شهری به همراه دارد. در طراحی فضاهای مختلف شهر: نظیر ساختمان ها، فضاهای سبز، معابر و غیره، علاوه بر توجه به کیفیت های عملکردی، بصری و زیبا شناختی، عنایت به نوع اقلیم شهر و رعایت ضوابط طراحی اقلیمی ضروری است؛ و بی توجهی به این مساله، مشکالت خاصی را به وجود می آورد.
آب روشنتریین سمبل حیات و اشاره آشکار به سرچشمه زندگی است که در سرزمینهای مختلف با توجه به شراییط اقلیمی و فرهنگ از جنبه های خاص مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. فراوانی آب نشانه وفور نعمت و زایش است. خلوص و پاکیزگی آب تمثیلی از پاکدامنی است که تقدس آن میتواند نه تنها بدن ها بلکه روحها را نیز پاک کند. در آئین مسیحیت، آب به روحانیت و رستگاری باطنی مرتبط است آب نقش اساسی در ساخت و ساز شهری و توسعه و تمدن زندگی انسان داشته است.
در مناطق خشک و نیمه خشک ایران یکی از مهمترین اختراعات یعنی قنات انجام شد. قنات می تواند به عنوان پیشرفته ترین نوع آوری سنتی در مناطق بیابانی ایران در نظر گرفته شود. قنات به عنوان یک تکنولوژی در سیستم آبرسانی سنتی نقش مهمی در توسعه محیط زیست در شهرستانهای گرم و خشک داشته است. سازگاری سازنده انسان و محیط زیست به طوری که اجداد ما همیشه سعی داشته اند یک رابطه دوستانه با طبیعت و محیط زیست داشته باشند، اما با ظهور نوآوری های جدید و عملکرد آن احترام متقابل بین انسان و طبیعت دچار اعوجاج شده است.
تئوری و پیشینه تحقیق
وجود رشته کوههای البرز در شمال و کوههای زاگرس در غرب ایران از عبور ابرهای باران زا به داخل فلات مرکزی جلوگیری می کنند. بنابراین میزان بارش در این منطقه بسیار کم و خشکی هوا باعث شدت تابش خورشید و تبخیر در حدی فوق العاده شده است. این امر شوری آب را در پی دارد. کمبود آب و شوری خاک به فقر پوشش گیاهی منجر شده است و این مساله، جریان شن های روان و سرعت زیاد بادهای گرم و خشک و غبارآلود را در پی دارد. در شرایط سخت بیابان مرکزی ایران، تامین آسایش انسان بستگی به مهارت هایی داشته که بتواند بناها و فضاهایی منطبق با محیط اکولوژیک و شرایط اقلیمی به وجود آورد.آسایش اقلیمی در این ناحیه از سه طریق فراهم می شده است: استفاده از سایه و باد، استفاده از آب، مدیریت آب و کاهش تاثیر تابش خورشید.
شهر یزد به آب جاری دسترسی ندارد و از نظر آب و هوا و میزان بارش شرایط دشواری دارد. با این حال در دل کویر و خشک سالی، معماران سنتی توانسته اند با استفاده از آب های زیر زمینی و قنات، دشواری ها را کم کرده و به کیفیت زندگی خود بیافزایند. همه خانه های کویری امکان بهره از آب مستقیم را نداشته اند و برای تامین آب نیازمند آب انبار و پایاب هایی برای استفاده عموم بوده اند.
مردم یزد نیز همانند سایر کویر نشینان دور از آب، با فناوری استخراج و انتقال آب آشنا بوده اند. قنات به عنوان صنعت آبرسانی از تاریخی همزاد با تاریخ پیدایش و احداث یزد برخوردار است. گذشته از قنات در بسیاری از تواریخ محلی از چاه های آب سرد که به منظور آشامیدن مردم حفاری و تجهیز شده اند سخن به میان آمده است. به موازات تاریخ این چاه ها، ساخت و نگه داری آب انبارها و سقاخانه ها نیز متداول بوده، چنانکه هنوز آثار این ابنیه را در جای جای شهرهای استان یزد می توان مشاهده کرد.
قنات این شریان حیاتی شهر در مسیر خود آب انبارهای متعددی را جهت تامین آب شهر تغذیه می کرده استفاده از این سیستم آبرسانی در طولانی مدت دارای صرفه اقتصادی است. سیستم آبرسانی قنات صرف نظر از مخارج اولیه و هزینه جزیی لایروبی ساالنه، بدون صرف انرژی و هزینه زیاد، سال ها مورد استفاده قرار می گیرد. حفر و حفاظت از قنات نیازمند تعاون و همکاری مالکان و بهره برداران بوده و موجب تقویت روحیه مشارکت و کار جمعی می گردد.علاوه برآن، به دلیل ثابت بودن حق برداشت از آب قنات برای همه مالکان، از اسراف آب تا حد ممکن کاسته شده و ازحداقل آب حداکثر استفاده میگردد. در ادامه به بررسی یک نمونه از خانه های سنتی و قدیمی یزد می پرداریم.
خانه ملک زاده یزد
خانه ملک در شهر یزد، محله شاه ابوالقاسم، جنب مسجد چهل محراب قرار دارد. بانی خانه ملک، حاج محمد صادق عرب فرزند حاج محمد باقر عرب بوده است. چون او در زمان محمد شاه قاجار به ملک التجار یزد شهرت یافته بود. خانه او نیز به خانه حاج محمد صادق ملک یا همان خانه ملک مشهور گشت. این خانه مجموعه مفصلی است که؛ در امتداد شمال غربی-جنوب شرقی گسترش یافته. گذری سرپوشیده از میان این مجموعه می گذرد و آن را به دو پاره تقسیم می کند. پاره کوجکتر در شمال غرب قرار گرفته و متشکل از حیاطی در میانه و دو جبهه فضای بسته در دو جانب آن است.
این حیاط و فضاهای اطراف آن بخش خدماتی مجموعه است . پاره بزرگتر در جنوب شرقی گذر است و سه حیاط دارد. حیاط بزرگ و اصلی که در مرکز آن قرار گرفته، مستطیل شکل است و اصلی ترین فضاهای خانه بر گرد آن نشسته اند. در جنوب شرقی این بخش، حیاط زیبایی با قاعده هشت و نیم هشت دیده می شود. در میان این حیاط و حیاط بزرگتر، تالاری قرار گرفته است که رویی به حیاط بزرگتر دارد. دیگر حیاط خانه در گوشه شمالی مجموعه کوچک و مربع شکل است و چند فضای خدماتی آد را احاطه کرده اند.
زیر زمین این خانه تالار سرداب های وسیعی دارد که خود فضاهای معتبر و مهم اند. بخشی از فضاهای زیرزمین که در سمت جنوب غربی قرار دارد از حد خانه ملکی فراتر رفته است. در این خانه از گودال باغچه برای رسیدن به آب و تامین نور طبیعی استفاده شده است.
