بخشی از مقاله
چکیده:
نگرش صحیح به دلایل شکل گیری منابع روایی در قرون مختلف مارا به این فهم میرساند که بیرون از اقتضاءات درون دینی و درون خانواده ای حدیثی،عوامل دیگری نیز در تکون منابع میباشد که پرداخت به آنها خالی از لطف نمیباشد.عواملی محیطی،حضور حاکمان وعلاقه ی بعضی از آنها به مباحث علمی،دوری یا نزدیکی به محل سکونت عالمان ومحدثان نسبت به محل خلافت و نقش تضارب آرا وهمچنین مساله ی مهم غیبت حضرت ولی عصر - عج - از عواملی است که نقش بیرونی در شکل گیری منابع روایی شیعه دارند.
طرح مساله
امروزه تاثیر زمان و مکان بر معرفت جزء مسایل مهمی تلقی می گردد که ذهن اندیشمندان علوم انسانی را به خود درگیر نموده است. بازخورد مهم این اندیشه حاکی از آن است که قضایا هرچند که در فضایی علمی و معرفتی نمو کرده باشند لکن همه ی عوامل دخیل در این مساله را از حیث معرفت نمی توان منحصر در عوامل درونی منحصر کرد.
این اصل که معرفت می تواند مبتنی بر عوامل غیر معرفتی باشد، هیچ گاه مخالف نداشته است اما دردوران معاصر به نحو ویژه ای به آن توجه شده است. سنگین کردن کفه عوامل غیر معرفتی در ادراک آدمی تا انجا پیش رفت که سوء ظن پسا مدرنی از دل آن زاده شد و عقل حجیت معرفت شناختی خود را به کلی از دست داد. دیدگاه معرفت شناختی فیلسوفانی همچون هیوم، کانت، مارکس ،نیچه، هریک به نوبت در این رویداد سهیم بوده اند از آن پس تحقیقات وسیعی به این مساله معطوف شد که علل غیر معرفتی معرفت را کشف کنند.دانش های میان رشته ای مانند جامعه شناسی معرفت، روان شناسی معرفت و نظایر آنها درهمین راستا قابل فهم اند و به همین منظور شکل گرفته اند.البته که از حجیت افتادن عقل در نگاه اسلامی پذیرفته نمیباشد ولی تاثیرات آن نیزهم قابل رد نیز نمیباشد .
-1 تاثیرات زمان و مکان بر معرفت
در مباحث معرفتی ما همواره با معالیلی مواجه هستیم که بلاشک علت هایی دارد بعنوان مثال هنگامی که رشد مکتب های عرفانی در قرن هفتم را مشاهده میکنیم قطعا این به اذهان متبارد میشود که باید دلایلی عقلانی وتاریخی برای این رشد فزاینده بیابیم که البته در جای خود دلایلی را ذکر کرده اند.
غرض این است که بگوییم منابع روایی حدیثی شیعه نیز شامل همچین قاعده ای در شکل گیری خود هستند.نگاه تحلیلی ما این را اثبات میکند که ای بسا تاثیرات بیرونی بر نویسندگان و محدثان بسیار گسترده میباشد.شرایط سیاسی زمان زندگی محدث،شهر زندگی او.بعنوان نمونه قطعا محدثینی که در بغداد بوده اند نگاهی متفاوت با محدثینی که در دیگر بلاد اسلامی بوده اند دارند.مثلا مکتب مدینه با حضور اصحاب و تابعین در مدینه از همان زمان رحلت نبی اکرم شکل گرفت و غالباً تا زمان عمر بن عبد العزیز مروانی با آن مبارزه و مقابله میشد و کتاب سلیم بن قیس هلالی و کتابهاب حدیثی شاگردان علی علیه السّلام محصول این مکتب است با مکتب حدیثی کوفه که در قرن دوم شکل گرفت از جهت علت شکل گیری وجهت گیری یکسان است؟
بسیاری سبک های حدیثی بوجود آمده در طی تاریخ حدیث شیعه هم منبعث از تاثیرات زمانی و مکانی میباشد .در نگاهی گذرابه مجموعه نوشتارهای حدیثی درمی یابیم که مؤلفانآنها در تدوین و ارائه حدیث روش یکسانی در پیش نگرفتههر کدام برای خویش شیوه ای ابداع کرده و یا پیروی از شیوه پیشین را برگزیده اند . از این رو امروزه میتوانیم با بررسی این نگارشها و گونهشناسی آنها شاهد دانشی باشیم که از فرایند روشهای نگارشی حدیثپدیدمیآید، و ما آن را با عنوان سبک شناسی کتابهای حدیثی معرفی می کنیم
قرآن کریم پر از ذکر عوامل غیر معرفتی در قبول یا رد یک عقیده ونیز شکل گیری مواضع عقیدتی وسیاسی افراد است. از جمله سود جویی منفعت طلبی کبر و غرورهوا هوس لجاجت نفرت تقلید کورکورانه.
عوامل غیر معرفتی از نظر میزان تسلط وکنترلی که بر افراد و جوامع دارد یکسان نیستند برخی از آنها تاثیرات کمتری دارند اما برخی دیگر بیشتر هستند.هر چندکه این مقاله بدنبال شرح تفصییلیBفلسفی این امور غیر معرفتی نمیباشد اما بیان آن ها خالی لطف نمیباشد.
امور غیر معرفتی خود شامل سه دسته کلی میباشند .1:امور غیر معرفتی فردی وجسمانی..2 امور غیر معرفتی فردی ونفسانی و.3 امور غیر معرفتی اجتماعی.
روانشناسان دینی اعتقاد دارند که عوامل معرفتی سهم بسیار ناچیزی بر شکل گیری باورها و اعتقادات مادارند وبهیچ وجه قابل قیاس با عوامل غیر معرفتی نیستند.آنها اعتقاد دارند که عوامل معرفتی هر چند عمیق واررشمند هستند لکن با سطح وروی زندگی انسانی در ارتباط هستند.بر خلاف عوامل غیر معرفتی که تاثیرات آنها عمیق وآن هم در سطوح ژرف انسانی میباشد.
در واقع این دلایل واین رویکردها در شناخت تاثیرات غیر معرفتی بر معرفت این افق را جلوی چشمان عقلانیت ما باز میکند که نمیتوان ساحت عقیده ونظر را جدا وبی ارتباط با ساحت های عاطفی وارادی انگاشت.
نکته قابل تامل دیگر در این بحث نوع نگاه به انسان میباشد که بسیار مهم میباشداین است که انسان موجودی تک ساحتی نیست ودارای ساحت های گوناگون میباشد
-2 تاثیرات زمان و مکان بر شکل گیری منابع روایی
همانطور که در طرح مساله گذشت ودر چکیده بیان شد عوامل غیر معرفتی تاثیر بسزایی در شکل گیری منابع داشته اند.ایده ی اصلی این نگاه زمانی شکل گرفته است که مشاهده میشود در نگاه اولیه به پرداخت های حدیثی،تفاوت هایی وجود دارد.بعنوان مثال عالمان و محدثینی که فاصله کوتاه زمانی با اهل بیت - علیهم السلام - دارند رویکردی فقهی حدیثی دارند اما در نحله های دیگرحدیثی که از زمان آخرین امام معصوم کمی فاصله گرفته اند ،رویکرد عقلی در آنها موج میزند مانند مکتب بغداد.چرایی پردازش های متفاوت حدیثی دلایل مختلفی دارد؛بعنوان مثال شاید گفته شود که تاثیرات عاطفی وشخصیتی محدث وعالم دینی یکی از عوامل است.بعنوان مثال شخصیت مهمی مانند شیخ مفید که از اعاظم متکلمین شیعی محسوب میشود اگر یک روانشناسی بر روی او انجام شود شاید دیده شود دلیل توجه او به کلام و این نوع رویکرد به مسایل دینی حاکی از نوع شخصیت او میباشد که مزاج ،طبع ومسایلی از این قبیل در اراده او نسبت به این امور تاثیر گذاشته است
