بخشی از مقاله
چکیده:
هدف پژوهش حاضر تاثیر محیط آموزشی بر خلاقیت دانش آموزان مقطع ابتدایی شهر اصفهان در سال تحصیلی 93-94 می باشد.که بر اساس مدل مکعبی شفاهی - 1388 - مورد بررسی قرار گرفته است و راهکارهایی برای معماری فضاهای آموزشی مبتنی بر تقویت خلاقیت دانش آموزان به عنوان ساکنین مدرسه ارائه شد. روش انجام تحقیق، توصیفی و از نوع پیمایشی است. جامعه آماری کلیه دانش آموزان مقطع ابتدایی شهر اصفهان در سال تحصیلی 93-94 و معلمان آنان،حجم نمونه با استفاده از فرمول نمونه گیری کوکران 214 نفر برآورد گردید.
که به صورت تصادفی ساده انتخاب شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات دو پرسشنامه جداگانه که اولی دیدگاه دانش آموزان و دومی دیدگاه معلمان را می سنجد و توسط شفاهی - 1388 - تهیه شده و از روایی و پایایی خوبی هم بر خوردار است و ضریب الفای کرونباخ آن 0/94 است. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد که توسط دو نرم افزار SPSS و Amos انجام شده است. با توجه به یافته های تحقیق نتیجه گیری شد که کلیه عوامل معرفی شده در مدل مکعبی شفاهی - 1388 - دارای تاثیر بسیار بالا، مثبت و معنا دار می باشد.
واژه های کلیدی: محیط آموزشی ، خلافیت، آموزش و پرورش ، دانش آموزان
مقدمه:
امروزه مورخان آینده را از جایگاه فردا ، گذشته ای که هنوز نیامده است می نگارند .آری آینده پژوهی به یک علم متدولوژیک و ابزار مند تبدیل شده است و اساس این علم بر پایه خلاقیت و تفکر خلاق بنا نهاده شده - غفاریان .و، وکیانی .غ - 1391، عصر جدید که با شتابی روز افزون ،در محیطی مملو از عدم اطمینان و پویا حرکت می کند ، نیازمند آینده پژوهی است و لازمه آینده پژوهشی هم خلاقیت و تفکر خلاق است چون مسائل پیش روی بشر پیچیده تر از گذشته است و حل آن جز با ذهن خلاق امکان پذیر نیست و برای بقا در چنین جهانی داشتن انسانهای خلاق و نو آوربسیار حائز اهمیت است،
بنابر این پرورش استعداد های خلاق از استراتژی های نظام تعلیم و تربیت در هر کشوری می باشد و این در زمره استراتژی های ملی کشور ها قرار دارد، کشور عزیز ما هم در این راستا گام هایی برداشته است و پرورش خلاقیت در نسل آتی را مورد توجه قرار گرفته است، استراتژیست ها به منظور توسعه خلاقیت و کار آفرینی در عرصه های مختلف، به ویژه آموزش و
پرورش در حال برنامه ریزی و تعیین اولویت های آن قرار دارند ،یکی از مهمترین عواملی که می تواند نقش مهمی در پرورش انسانهای خلاق ایجاد نماید فراهم آوردن بستر مناسب جهت بروز ،رشد و شکوفایی استعداد های خلاق در دانش آموزان است و بخشی از این بستر به محیط آموزشی اختصاص دارد. .
محیط، بستری برای شکلگیری بسیاری از ویژگیهای رفتاری است. به بیانی دیگر بسیاری از عواطف، عادات، سلایق و حتی طرز نگرش ها و نشست و برخاست ها به گونه ای شگرف از محیط تأثیر میپذیرد. به همین خاطر است که بسیاری از صاحبنظران، محیط را آموزشگاهی نامیده اند که هر فرد با توجه به زمینه ها و استعدادهای خویش می تواند از آن بیاموزد و در معرض تأثیرات آن قرار گیرد، آموزشگاهی که هیچ گاه فرد از آن فارغ التحصیل نمیشود.
.منظور از محیط آموزشی در این تحقیق محیط مدرسه می باشد، رعایت اصول و استانداردهای مربوط به محیط های آموزشی در طراحی این مراکز منجر به خلق محیطی متناسب با خواستههای روانی دانشآموزان و در نتیجه جامعه میگردد.شکل و چیدمان کلاسها، رنگ، نور ،تهویه، امکانات آموزشی، دکوراسیون داخلی و همه و همه در آموزشپذیری و ایجاد علاقه ورغبت ، رشد و شکوفایی خلاقیت در دانشآموزان مؤثر است. - فرخ نیا .م - 1390 بنابر این در جهان کنونی نیاز به پرورش استعدادهای خلاق و نو آور از اهمیت بسیاری جهت بقاء و رقابت در سطح جهانی برخوردار است ، وانجام این مهم از وظایف آموزش و پرورش است تا بستر مناسب را جهت رشد و شکوفایی خلاقیت در دانش آموزان فراهم آورد، یکی از عوامل مهم این بسترهمانا محیط آموزشی می تواند باشد که تاثیرات ناشی از آن را براساس مدل مکعبی مندرج دریافته های شفایی - - 1388مورد بررسی قرار می گیرد ،در طراحی محیط مدارس برای هریک از ویژگی های خلاقیت باید اصولی را مدنظر داشت که عبارتست از . الف - اصول ارتقاء دهنده کنجکاوی ب - اصول ارتقاء دهنده خیال پردازی ج - اصول ارتقاء دهنده بازی- مشارکت ویژگی های مذکور را تحت عنوان عوامل عملکردی وعوامل کالبدی معرفی نموده است، مشروح این ویژگی ها در بخش ادبیات مروری مورد بحث و بررسی می گیرد. در بررسی سوابق تحقیق مشخص شداکثر. تحقیقات به شناسایی عوامل موثر بر پرورش خلّاقیت پرداخته اند. لذا کمتر کسی به این مهم پرداخته ، از این جنبه که پژوهش منطبق با نیاز های امروز جامعه است ، نوین به شمار می آید. هدف اصلی این تحقیق، تاثیر محیط آموزشی بر خلاقیت دانش آموزان مقطع ابتدایی شهر اصفهان در سال تحصیلی 93-94 می باشد و اهداف فرعی آن به شرح ذیل است:
-1 میزان تاثیر عوامل عملکردی محیط آموزشی بررشد خلاقیت دانش آموزان مدارس ابتدایی شهر اصفهان.
-2 میزان تاثیر عوامل کالبدی محیط آموزشی در ایجاد فضای محرک خلاقیت دانش آموزان در مدارس ابتدایی شهر اصفهان .
سؤال اصلی تحقیق :
محیط آموزشی تا چه میزان بر رشد خلاقیت دانش آموزان مقطع ابتدایی تاثیر دارد؟
سؤالات فرعی
-1 عوامل عملکردی محیط آموزشی تا چه میزان بر رشد خلاقیت دانش آموزان مقطع ابتدایی تاثیر دارد؟
-2 عوامل کالبدی محیط آموزشی تا چه میزان در ایجاد فضای محرک خلاقیت دانش آموزان مقطع ابتدایی تاثیر دارد؟
مروری بر ادبیات و پیشینه تحقیق:
از بدو خلقت، بشربرای رفع نیازهای خودبه اهمیت خلاقیت ونوآوری پی برده تا جاییکه امروزه لزوم داشتن خلاقیت درزندگی روزمره و حرفه ای امری اجتناب ناپذیراست.در سراسر جهان برای رسیدن به هر هدفی درزندگی فردی واجتماعی نیاز به خلاقیت به عنوان یک عنصر کلیدی مطرح می شود.محوریت این تحقیق درجهت ارتقا خلاقیت درمحیط های آموزشی که جامعه رانیز تحت شعاع قرار می دهد شکل گرفته است.
تعریف خلاقیت: گیلفورد1دانشمند امریکایی، خلاقیت را با تفکر واگرا - 2 دست یافتن به رهیافت های جدید برای مسائل - در مقابل تفکر همگرا3 - دست یافتن به پاسخ - مترادف دانسته است. افرادی که تفکر واگرا دارند در فکر و عمل خود با دیگران متفاوتند واز عرف و عادت دور شده و روش های خلاق و جدید را به کار می برند. - لیاقت دار.س.م و جعفری .ف 1392 ص - 14 امروزه ثابت شده است که بر خلاف باور بسیاری که ابداع و خلاقیت را خصوصیت ذاتی بعضی افراد می دانند، این استعداد در نوع بشر به اندازه حافظه عمومیت دارد و می توان آن را با کاربرداصول و فنون معین و ایجاد طرز تفکر جدید و ایجاد محیطی مناسب پرورش داد. - هداوند.س1384 ص - 121 میزان خلاقیت افراد جامعه سبب تغییر درکیفیت زندگی فردی واجتماعی می گردد.توجه به موضوع خلاقیت و راهکارهای ارتقا آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
روانشناسان محیطی و پژوهشگران حوزه تعلیم وتربیت کودکان از زوایای کمی وکیفی به بررسی محدودیت ها و توانایی های فیزیکی وروانی انسان دررابطه با محیط مصنوعی توجه دارند ویافته های این رشته می تواند در شناخت ارتباط کودک با محیط کمک کند. - عظمتی، :1388 ص - 59-72 »روانشناسان محیطی« دردهه 1960 در پی احساس نیاز گروهی ازمعماران برای پی ریزی دانش نوینی جهت ساخت محیط هایی که بهتر از قبل برای مردم مانوس باشد،به وجود آمد.
همسو بااین دیدگاه،در قلمرو روانشناسی تحقیقاتی با هدف جایگزینی مطالعه محیط واقعی و زیستگاه روزمره مردم به جای مطالعه آزمایشگاهی درمورد رفتار آدمی درجریان بود وموضوع روانشناسی بوم شناختی قرار گرفت. امروزه لزوم همکاری علوم رفتاری و روانشناسی محیطی باعث شده است که سازمان های علمی نظیر ایدرا4 در آمریکا و یاپس5 در اروپا و... تلاش های خودرا معطوف به پرورش رفتارهای انسان درارتباط با محیط کالبدی، نمایند - مطلبی،:1389 ص-67 - 52 جنبه کاربردی روانشناسی محیطی با لحاظ کردن معیارهای حامل شده ازتحقیقات خود درطراحی می تواند جایگاه مهمی دربحث مربوط به رابطه و تاثیر محیط مدرسه برخلاقیت ایفاکند.مشاهداتی که تاکنون در این زمینه انجام شده نشان می دهد برخی شرایط محیطی امکان بیشتری برای بروز خلاقیت و ابتکار ایجاد می کند وبرخی دیگر تسهیلات بیشتری ازنظر تمرین روابط و تعاملات اجتماعی بوجود می آورند. که ازچنین رویکردی با عنوان رویکرد»تامین فرصت ها« در دانش روانشناسی محیطی یاد می شود. - دانشپور، - 1390 یافته های امیری و اسعدی - 1386 - در پژوهشی با عنوان»روند تحولی خلاقیت درکودکان« حاکی از آن است که خلاقیت درکودکان ازروندی تحولی پیروی میکند وبا افزایش سن خلاقیت نیز افزایش می یابد.این یافته ها تایید کننده نتایج پژوهش تورنس دراین زمینه می باشد.
در پژوهشی که مظفر و همکاران - - 1386 با عنوان»نقش فضاهای بازدررشد خلاقیت کودکان« انجام داده اند،باتاکید برمهندسی عوامل انسانی درطراحی متناسب بارشد و خلاقیت کودکان،معیارهای :دسترسی ، مقیاس جذابیت، شایستگی و پاسخگویی، آسایش و ایمنی مشارکت پذیری را ارائه نموده اند. چنین نتیجه گرفته شده است که مشارکت مستقیم کودکان در خلق فضای بازی آنان،علاوه برایجاد تمایل بیشتر به حضور و تمایل در محیط ، امکان رشد جسمی، ذهنی، اجتماعی،استعدادها وخلاقیت های محیطی آنان را نیز فراهم می سازد. شفایی - - 1388 در تحقیقی تحت عنوان»اصول طراحی فضاهای آموزشی کودکان 3تا 6ساله بارویکرد ارتقای خلاقیت آنان درایران« با سه هدف ارتقای بازی،ارتقای کنجکاوی وارتقای خیال پردازی به بررسی اصول طراحی مهد کودک ها پرداخته است.وی دراین پژوهش به وسیله مدل یابی روابط متغیرها و مدل مکعبی - شکل - 1 برای چهار فضای-1کلاس و کارگاه -2راهروها -3هال چندمنظوره 4 -حیاط ،اصولی را ارائه داده است.اینجا تنها به اصول طراحی محیط آموزشی اشاره می شوداصول طراحی حیاط باید مبتنی بر ارتقای کنجکاوی،بازی-مشارکت و خیالپردازی کودک شده وزمینه رشد خلاقیت اورا فراهم آورد«
شکل - 1 - مدل مکعبی تاثیر رابطه ویژگی های معماری وعوامل مؤثر خلاقیت برطراحی محیط آموزشی
براساس مدل مکعبی مندرج دریافته های شفایی - - 1388 ،درطراحی حیاط مدارس برای هریک ازویژگی های خلاقیت باید اصولی را مدنظر داشت.
الف - اصول ارتقا دهنده کنجکاوی
- 1 ترکیب فضاهای باز - طبیعی - و بسته - براساس ویژگی های تنوع پذیری عناصر طبیعی - : - ترکیب و تداوم فضاهای بازوبسته با استفاده ازدرب های سرتاسری جمع شونده؛استقرار فضاهای سرسبز متعدد مانند حیاط،پاسیو و مانندآن به طور پراکنده درمابین فضاهای بسته؛استفاده از گونه های گیاهای نادربه ویژه گونه هایی که درشرایط محیطی مختلف،گل وبرگ ورنگ وشکل آنها به شکلهای مختلف دیده میشود. - - 2 نشانه گذاری - استفاده از آب نما، جوی، فواره، آبشار، گلدان به عنون نشانه درهریک ازگوشه های حیاط - کاربرد اصول ارتقاء دهنده کنجکاوی،متغیرهای »تحریک کنندگی عناصر طبیعی« و »انعطاف پذیری فضاها« را درجهت مثبت تغییرداده ومطابق مدل مکعبی برکنجکاوی کودک به طور مثبت موثرند.بنابراین بامدنظر قرار دادن اصول مذکور،کنجکاوی کودک افزایش یافته وزمینه رشد وی را فراهم می آورد - شفایی، - 1388
ب - اصل ارتقا دهنده خیال پردازی:
- 1 تنوع و انعطاف فضا: - استفاده از مبلمان جابجا شونده مدولار -
ج - اصول ارتقا دهنده بازی-مشارکت:
- 1 استفاده از عناصر طبیعی - بر اساس ویژگی تنوع پذیری وبازی سازی عناصر طبیعی - : - اسفتاده از پرده های سایه ساز،که امکان می دهد کودکان سایه اشیای مختلف ویا سایه شکل هایی راکه خود ساخته اند،برروی آن پدید آورند؛ایجاد فضای باز با آب مانند سرسره آبی،حوض کم عمق و مانندآن به نحوی که امنیت کودکان حفظ گردد؛ایجاد فضای کاشت گیاهان به نحوی که خود کودکان بتوانند به صورت گروهی به کاشت گیاهان بپردازند - - شفایی، - 1388 - 2 تنوع رنگ - براساس ویژگی تکمیل پذیری - : - ایجاد نقاشی های ناقص روی پانل های مخصوص نقاشی تا کوکان آنها رابه دلخواه خود تکمیل کنند - - 3 تنوع اجزا و مبلمان فضا - بر اساس ویژگی تکمیل پذیری و ترکیب پذیری اجزا - - طراحی مبلمان به صورت مدولار که کودکان برحسب نیاز،باترکیب آنها به مبلمان با ابعاد و شکل های گوناگون دست یابند - - شفایی، - 1388 مظفر و همکاران - - 1388 در پژوهشی با عنوان»بازشناسی نقش طبیعت درفضاهای آموزشی« راهکارهای آموزشی را پیشنهاد داده اند:
ایجاد ارتباط میان کلاس های درس و محیط های بیرونی مدارس وفضاهای طبیعی به منظور تلفیق آموزش های داخل کلاس با آموزشهای خارج ازمحیط کلاس؛ایجاد آزمایشگاهی طبیعی درکنار کلاس های درس،برای زمینه سازی تجربه مستقیم کودکان درکنار درس های تئوری؛ایجادتراس های آموزشی و مکان هایی برای رشد گیاهان مختلف و مشاهده رشدآنها ،ایجاد فضاهایی برای کشت گیاهان درحیاط های مدارس ودرصورت امکان ایجاد فضاهایی برای پرورش آبزیان،طراحی حیاط های مدارس با درنظر گرفتن نیازهای آموزشی دروس مختلف - مظفر و همکاران، - 1388 خرمی .ف و همکاران - 1393 - در پژوهشی با موضوع نقش عناصر طبیعی بر انعطاف پذیری فضا های آموزشی در جهت رشد و شکوفایی خلاقیت انجام گرفت نشان داد ، عوامل محیطی برروند خلاقیت تاثیرمثبت دارد. - پروکتور و برنت،2004؛به نقل از شفایی، - 1388 دیلی.ج و همکاران - - 2010در تحقیقی با عنوان گیاهان می تواند باعث بهبودعملکرد دانش آموزان شود ، انجام دادو نتیجه گرفت که استفاده از گیاهان در کلاس درس 10تا 14 درصد باعث بهبود عملکرد دانش آموزان می گردد.
لایکه .ا - 2014 - در تحقیقی با عنوان استراتژی برای ارتقای تفکر انتقادی در کلاس درس انجام داد نتیجه گرفت جهت ارتقای مهارت تفکر انتقادی - خلاقیت - چنانچه دانش آموزان را درانتخاب روش مطالعه و حل مسئله آزاد بگذاریم تا بر اساس علاقه مندی خودشان مطالعه نموده و سپس دانش آموزان را جهت حل مسئله وارد بحث گروهی کرده تاثیر مثبت دارد.
روش تحقیق:
با توجه به هدف پژوهش، روش انجام تحقیق، توصیفی و از نوع پیمایشی است. توصیفی به دلیل این که محقق می خواهد آن چه را که وجود دارد به صورت عینی و منظم گزارش دهد. هم چنین با توجه به این که محقق درصدد بررسی دیدگاه و نظرات
