بخشی از مقاله
چکیده:
در طراحـی بسـیاری از محـیط هـای آموزشـی بـه تـأثیر محـیط کالبـدی بـر روح و روان دانـش آمـوزان کمتـر توجـه شـده اسـت، ایـن در حـالی اسـت کـه روان شناسـان محـیط عقیـد دارنـد کـه ، قرارگـاه آموزشـی بایـد بـه گونـه ای طراحـی شـود کـه سـبب بـه وجـود آمـدن شـوق و رغبـت دانـش آمـوزان بـرای جسـتجو وکشـف مطالـب جدیـد و در نهایت بروز خلاقیت گردد. نیاز روز افزون کشـور مـا بـه گسـترش محـیط هـای آموزشـی همگـام بـا افـزایش جمعیـت و عدم کفایت محیط های موجود، یکـی از مشـکلات اساسـی جامعـه اسـت کـه بایسـتی بـدان پرداختـه شـود . متأسـفانه اغلـب محـیط هـای آموزشـی مـدارس کشـور سـازگاری لازم را بـا ویژگـی هـای روان شـناختی کودکـان و نوجوانـان ندارنـد و بـدین لحـاظ نمـی تواننـد بـر عملکـرد اجتمـاعی و رفتـاری و همچنـین نگـرش و بیـنش آنهـا چنـدان تـأثیر گـذار باشـند. در ایـن راسـتا مقالـه حاضـر بـا رویکـردی توصـیفی - تحلیلـی و بـا اسـتفاده از شـیوه هـای تحقیـق، مرورمتـون و منـابع کتابخانـه ای، بـه بررسـی اهمیـت رنـگ محـیط هـای آموزشـی بـر رشـد خلاقیـت دانـش آمـوزان ، پرداختــه اســت. ازآنجــایی کــه رنــگ هــا دارای تــأثیرات فیزیولــوژیکی و روانــی بــر انســان هــا مــی باشــند، بــا شــناخت صــحیح و بهــره گیــری بــه جــا از آن هــا درفضــای کالبــدی، مـی تــوان بــه رشــد خلاقیــت در افــراد کمــک کــرد، ضــمن اینکــه تغییــر رنــگ فضــاهای موجــود، بــا توجــه بــه تــأثیر زیــادی کــه بــر مخــاطبین دارد، هزینــه چنــدانی را نیازمنــد نیست.
واژه های کلیدی : محیط آموزشی، خلاقیت ، رنگ،روانشناسی رنگ ها
این مقاله برگرفته از رساله دوره کارشناسی ارشـد معمـاری نگارنـده اول تحـت عنـوان" طراحـی مدرسـه معمـاری بـا تاکیـد بـر پـرورش خلاقیـت " اسـت کـه بـا راهنمـایی
آقای دکتر سیاوش رشیدی شریف آباد در سوم آبان 1393 دفاع گردیده است.
( نوید ادهم ،. (1375
مقدمه:
خلاقیت به معنای قابلیت تفکر بـرای دسـتیابی بـه شـیوههـای بهتـر انجـام امـور اسـت و بـه همـین جهـت خلاقیـت میتواند بعدی غیر فردی و گروهی نیـز بیابـد. بـه ایـن معنـا کـه فـرد یـا گـروه از میـان راه حلهـا تـوان تجزیـه و تحلیـل بهترینهــا و درک ابعــاد گونــاگون مســایل و شــیوه نتیجــه گیــری را نــه از طریــق دانــش از پــیش موجــود کــه از طریــق افــزودن وجــوه شخصــی مســایل بــه آنهــا درک و حــل نمایــد. در ســالیان اخیــر اقتصــاد خلاقیــت در جهــان، جــایگزین اقتصــادهای صــنعتی، فــرا صــنعتی، اطلاعــاتی و دانــش بنیــان شــده اســت و در آینــده نــه چنــدان دور بــه عنــوان مهمتـرین عامـل برتــری و پیشـرفت جوامـع نســبت بـه هـم محســوب مـی گـردد. از اینــرو مقولـه آمـوزش اســتعدادهای خلاقانــه و هــدایت آنهــا نــه بــه عنــوان عنصــری تزیینــی و بــا هــدف پدیــد آمــدن دانشــمندان نامــدار، بلکــه بــا اهــداف اقتصادی و جلب سرمایه ها ، اهمیـت بسـیار زیـادی در جوامـع خواهـد یافـت و شـکوفا سـاختن ایـن اسـتعداد بـه عنـوان مهمترین نیـاز عصـر آینـده، بـیش از هـر سیسـتمی بـر عهـده آمـوزش و پـرورش خواهـد بـود زیـرا بهتـرین بـازه زمـانی برای پرورش این استعداد دوران کودکی و نوجوانی است (افهمی ، .(1391
دانش آموزان زمان طولانی را در محـیطهـای آموزشـی سـپری مـیکننـد ، بنـابراین محیطـی کـه درآن قـرار مـیگیرنـد از اهمیت ویژهای برخوردار اسـت تـا آنجـا کـه روان شناسـان محیطـی بـه تـأثیر شـرایط محـیط آموزشـی توجـه زیـادی مبذول داشته اند.
تحقیقات پیرامون خلاقیـت در مـورد دانـش آمـوزان اشـاره دارد کـه نتـایج تسـتهـا بـرای تقسـیم نمـودن افـراد بـه دو گروه برای انجام تست در یـک محـیط معمـولی و در یـک محـیط غنـی کـه در آن اشـیاء و تصـاویری ارایـه شـده اسـت، بسیار متفاوت است، بطوریکه افـراد،در محـیطهـای غنـی قابلیتهـای بیشـتری از خـود نشـان داده انـد و بـه ایـن ترتیـب مشخص شده که خلاقیت و غنای زیست محیطی، ارتبـاط بسـیار زیـادی بـر اندیشـههـا دارنـد. ایـن امـر نشـان مـیدهـد که افراد در پاسخهای خـود بـرای حـل مسـایل بـه نشـانههـای دریافـت شـده از محـیط اعتنـا دارنـد و برخـی از محـیط ها، امکان بیشتری برای خلاقیت و ابتکار ایجاد می کنند .(Ward, 1969)
وینینــگ مطالعــه ای را، در مــدارس غــرب فیلادلفیــا، در راســتای بررســی اثــر محــیط داخلــی و طراحــی فضــای مدرســه بر پیشـرفت و نگـرش دانـش آمـوزان انجـام داد. حـوزه متمرکـز در ایـن مطالعـه رنـگ، نـور و مصـالح بـه کـار رفتـه در طراحی بود کـه بـه عنـوان اجـزا و عناصـر اصـلی داخلـی یـک مدرسـه و در عـین حـال عناصـر غیـر سـاختاری آن بـه شمار مـی رود و مـی تـوان بـدون نوسـازی و تغییـرات عمـده، ایـن مـوارد را بهبـود بخشـید .در مطالعـه فـوق پرسـش نامه ای حاوی30سـؤال در اختیـار دانـش آمـوزان قـرار گرفـت و نتـایج آن نشـان از تـأثیر آشـکار ایـن عناصـر بـر روح ، ذهن و نگرش دانش آموزان داشـت ، مبنـی بـر ایـن کـه طراحـی داخلـی فضـاها هـم حالـت فیزیولوژیـک و هـم حالـت روانی فرد استفاده کننده را تحت تأثیر قرار می دهد .(Vining, 2006)
امــا متاســفانه در ایــران بــه طراحــی فضــای فیزیکــی مــدارس ،کمتــر توجــه شــده اســت ، اغلــب مــدارس موجــود فاقــد طراحی مناسبند و بیشتر کلاسـها نیـز خاکسـتری رنـگ آمیـزی شـده انـد ، در حـالی کـه خاکسـتری رنـگ بـی رنگـی است؛ نه تیره اسـت و نـه روشـن و از هـر نـوع تحـرک و یـا گـردش روانـی رهاسـت ، خنثـی اسـت و نـه تـنش زا و نـه تـنش زدا . متـداول شـدن اسـتفاده از ایـن رنـگ در مـدارس بـه علـت چـرک تـاب بـودن آن اسـت ، کـه در نتیجـه تأثیرات روانی آن نادیده گرفتـه مـی شـود. ایـن فضـاها بـه هـیچ عنـوان بـرای جسـتجو وکشـف مطالـب جدیـد و بـروز
خلاقیت مناسب نیستند و شوق و رغبت دانش آموزان را به حداقل می رسانند
رنگها با صدای بلند، ایده های بزرگ را در ذهن پرورش میدهند. لوید
رنگ:
از دیدگاه علمی، اشیاء رنگ ندارند بلکـه در حقیقـت درک رنـگ مربـوط بـه بازتـاب نـور از آن شـیء اسـت .زمـانی کـه نور به شیئی مـی تابـد بخشـی از طـول موجهـا جـذب شـده و مـا بقـی بازتـاب مـی شـوند و یـا عبـورمی کننـد .طـول موجهـای جـذب شـده بـه بیننـده نمـی رسـد و طـول موجهـایی کـه مـنعکس مـی شـود رنـگ شـیء را تشـکیل مـی دهند .اگر جسمی قرمز دیده شود، به این معنـا اسـت کـه آن جسـم طـول موجهـایی از نـور کـه بـه رنـگ هـای آبـی و سبز دیده می شوندرا جذب و قرمز را منعکس می کند .(Erdogan,2008)
انسان پدیده هـای اطـراف خـود را همـراه بـا رنـگ مشـاهده مـی کنـد و نسـبت بـه آن هـا واکـنش نشـان مـی دهـد ، تـاثیر رنـگ هـا بـر تـار و پـود ذهـن ، روح و روان، اخـلاق، خصـلت وجسـم انسـان غیـر قابـل انکـار اسـت و انسـانها از دوران بسیار کهن تا کنون تحت تاثیر و نفوذ عمیق رنگ های پیرامون خود بوده اند.
در معمـاری نیـز رنـگ بـه عنـوان عنصـری تفکیـک ناپـذیر ، تـأثیر فراوانـی بـر روحیـه و رفتـار کـاربران فضـاها و ساختمان ها دارد و حالات روانی و عاطفی آنان راشدیداً تحت تأثیر قرار می دهد (طبائیان و همکاران،.(1390
در مـدارس، رنـگ فضـاها و تجهیـزات آموزشـی بـه دلیـل شـرایط سـنی و روحـی کودکـان و نوجوانـان از حساسـیت بیشتری برخوردار است .زیرا ایـن امـر مـی توانـد باعـث شـادابی، نشـاط،آرامش روانـی، تحـرک و تـلاش دانـش آمـوزان شـود و فراینـد یـادگیری را افـزایش دهـد، همچنـان کـه اسـتفاده از رنگهـای نامناسـب مـی توانـد زمینـه کسـالت، خمودی، بی تحرکی، عصبانیت، اضطراب و افسردگی دانش آموزان را فراهم سازد ( نوید ادهم، .(1375
تاثیر روانی رنگ ها:
رنــگ زرد:در حالــت خــاص روشــن تــرین و درخشــان تــرین رنــگ هاســت ،زرد درخشــان نمــادی از دانــش، فهــم انسانی،روشـنایی معنـوی و نـور الهـی اسـت (حسـینی راد،.(1391 قـرآن کـریم رنـگ زرد روشـن را رنگـی شـادی بخـش نامیـده اسـت (بقـره .(69:زرد اعصـاب حرکتـی را تقویـت و فعـال کـرده و در عضـلات انـرژی تولیـد مـی کنـد و ذهـن را تحریک می کند و مناسب استفاده در صنایع آموزشی است (استوار، .(1391
رنگ قرمز: نهایـت برافروختگـی و انـرژی درونـی را ظـاهر مـی سـازد (حسـینی راد،.(1391 نشـانه عشـق، خطـر، نیـرو و نشـاط اسـت .رنـگ قرمـز نمـاد و نشـانه امیـد بـه زنـدگی، اشـتیاق بـه فعالیـت، شـجاعت، اراده قـوی و آرزوهـای بزرگ،گرمـی، قـدرت، جنـگ، هیجـان، تظـاهر، آتـش، خـون، هـوای نفـس، خشـم و برانگیختگـی اسـت .قرمـز انـرژی دهنده و محرک بسیار نیرومندی است .با دیـدن رنـگ قرمـز تـپش قلـب و فشـار خـون افـزایش مـی یابـد .رنـگ قرمـز چنـد حـس را توامـان تحریـک مـی کنـد (اسـتوار، .(1391 اسـتفاده زیـاد و در سـطوح بـالا از ایـن رنـگ در محیطهـای آموزشی توصیه نمی شود زیرا باعث تحریک بیش از حد دانش آموزان و بروز خشونت می گردد.
رنگ آبـی: رنگـی سـرد ، درونگـرا ، آرام و شکیباسـت ، امـا از نظـر معنـوی بسـیار عمیـق و احتـرام برانگیـز اسـت کـه مخـاطبین خـود را بـه تـاملی درونـی وا مـی دارد (حسـینی راد،.(1391 نشـانه آرامـش وپـاکی اسـت و در انسـان احسـاس آرامش، راحتی، آسودگی ایجاد می کند (استوار، .(1391
رنـگ سـبز: چـون در طبیعـت زیـاد دیـده مـی شـود ، نمـاد زنـدگی، جـوانی ، پشـتکار، غـرور، عـزم اسـتوار، امیـد و قدرت است (اسـتوار، .(1391 ایـن رنـگ کـه از تلفیـق زرد و آبـی بـه وجـود مـی آیـد ، رنـگ وسـط و متعـادل اسـت نـه ماننـد زرد اثـر محـرک و هیجـان آور دارد و نـه ماننـد آبـی، مسـکن و غیـر فعـال اسـت .رنـگ سـبز از ثبـات عقیـده و خودشناسی حکایت می کند و دانش و ایمان معنوی را نشان می دهد (ایتن ،.(1373
رنـگ نـارنجی: نشـانه طـراوت و شـادی ،گرمـی، اشـتیاق و علاقـه زیـاد و جـدیت در کـار اسـت .ایـن رنـگ دسـتگاه عصبی را تحریک می کند ، جریـان اکسـیژن رسـانی بـه مغـز را افـزایش مـی دهـد و موجـب شـفافیت و روشـنی ذهـن و تحریک حافظه می شود (استوار، .(1391
رنگ بـنفش: مرمـوز و ابهـام برانگیـز اسـت، رنگـی اسـت کـه از ترکیـب آبـی و قرمـز بدسـت مـی آیـد،رنگ هـایی کـه دارای رمزگرایی متضادند -رنـگ آبـی گـرایش بـه درونگرایـی و فعـل پـذیری و رنـگ قرمـز تمایـل بـه برونگـرای و عمـل را نشان می دهد - بنـابراین رنـگ بـنفش معـرف جمـع اضـداد اسـت . بـنفش در دایـره رنگـی مبـین دینـداری و تـدین اســت و زمــانی کــه تیــره و تــار مــی گــردد اوهــام و خرافــات را مــی رســاند ، بــنفش تیــره محتــوی و نهانگــاه فاجعــه و مصیبت اسـت و زمـانی کـه روشـن شـود نشـانه تقـدس اسـت ( ایـتن، .(1373 اسـتفاده افراطـی از آن را مـی تـوان نشـانه اضطراب و وجود تنش های متناقض دانست( دادستان ،.(1383
رنگ سیاه: بیشتر به عنوان نمادی از بـدی بـه کـار گرفتـه مـی شـود. تـاریکی آغـازین، خـلا، شـر، ظلمـت بزرگ،یـاس، ویرانــی، تبــاهی، انــدوه، متانــت، وقــار و ســنگینی؛ ســیاه بــه معنــی ســخت ســنگدل و غیــر عقلانــی نیــز هســت(اســتوار،
.(1391
رنـگ سـفید: در تحلیـل رنـگ سـفید، معصـومیت غیـر قابـل لمـس و درک نشـدنی را مـی تـوان عنـوان کـرد . سـفیدعدم تمـایز و کمـال متعـالی، سـادگی، نـور خورشـید، هـوا، تنـویر، پـاکی و معصـومیت و نشـان قدوسـیت
است(استوار، .(1391
البته باید توجه داشت که واکـنش انسـان هـا و حـالات روحـی آنهـا در مقابـل رنـگ بـه عـواملی چـون فرهنـگ، معـانی نمادین رنگ ها در آن فرهنگ و منطقـه جغرافیـایی نیـز وابسـته اسـت.مـثلا قرمـز رنگـی اسـت متجـاوز، کـه در تمـدن هـای بـدوی بسـیار عمومیـت دارد .زیـرا بـا خشـم، غضـب، کشـمکش و خطـر رابطـه نزدیکـی دارد امـا ایـن رنـگ در میان هندیان دارای جایگاه ویژه ای است و رنگی مقدس به شمار می آید (استوار،. (1391
وکســنر در ســال1954 مطالعــه ای در میــان دانــش آمــوزان انجــام داد و بــه ایــن نتیجــه رســیدکه رنــگ هــا بــر روی حالات خلقی دانش آموزان تاثیر می گذارند (طبائیان و همکاران،.(1390
جدول((1 ارتباط رنگ با روحیات دانش آموزان وکنسر 1954
ردیف رنگ حالات روحی سازگار با رنگ مورد نظر
1 آبی امنیت، راحتی، لطافت، نرمی، صافی و آرامش
2 قرمز هیجان، حمایت و جسارت
3 نارنجی پریشانی و آشفتگی
4 مشکی یأس و قدرت
5 ارغوانی وقار
ماخذ
در پژوهشــی کــه در ســال 1377 توســط جهــاد دانشــگاهی، بــا همکــاری ســازمان نوســازی مــدارس کشــور، انجــام شــده اســت، مــدارس 4 اســتان ( 1000 دانــش آمــوز) بــه عنــوان جامعــه آمــاری انتخــاب شــدند و در زمینــه رنــگ مناســب برای فضـاهای آموزشـی از آنهـا تحقیـق بـه عمـل آمـد. نتیجـه تحقیقـات بیـان مـی دارد رنـگ در پیشـرفت تحصـیلی و افــزایش بهــره دهــی در آزمــون هــوش کــاملاً مــؤثر اســت و بــر زمینــه هــایی چــون افــزایش ســازگاری، افــزایش برانگیختگــی و کــاهش اســترس تقریبــاً تــأثیر دارد. بــا توجــه بــه نتــایج فــوق و یــافتن ترجیحــات رنــگ دانــش آمــوزان، معنی رنگ بررسی شده و در نهایت22 مفهوم و 7 رنگ به دست آمده است، که به شرح زیرمی باشند:
جدول (2) مفاهیم رنگ بر اساس ادراک دانش آموزان، جهاد دانشگاهی1377
ردیف رنگ مفهوم
1 سفید علم و اندیشه
2 نارنجی نشاط و انرژی بخشی
3 صورتی خوشحالی - قدرت و علم - اندیشه
4 زرد نیروبخش -ضد خستگی و محرک
5 قرمز حیات بخش و نیرو بخش -ضد خستگی
6 سبز علم -اندیشه و محرک
7 آبی علم -اندیشه و محرک و خونسردی
در سال 1382 جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران نیز بروشور رنگ مناسب فضاهای آموزشی برای دوره های ابتدائی، راهنمـایی و متوسطه را تهیه کرده و در اختیار سازمان نوسازی مدارس کل کشور قرار داده است. بر اسـاس نتـایج بـه دسـت آمـده از مجموع مطالعات تحقیق، رنگ های مناسب برای مدارس در مقاطع مختلف تحصیلی به شرح زیر می باشد:
