بخشی از مقاله
چکیده:
شناخت جغرافیای دیرین، مقدمه درک ماهیت تحولات روزگار باستان است که بدون آن نمی توان به فهم و شناخت درست و دقیقی ازاسباب و علل پیدایش تمدن و شهرنشینی دست یافت؛ به طوری که باستان شناسان نوگرا معتقد اند که تطور فرهنگی همراه با رهیافتی"زیست بوم شناختی" بهترین روش برای توضیح دگرگونی های فرهنگی است. این دسته از باستان شناسان معتقدند که عامل زیست محیطی تأثیر بسزایی در تمامی تغییرات فرهنگی دارد و عواملی همانند اختیار و آزادی خیلی در این امر دخیل نیستند. موضوع این مقاله تأثیر منابع آب در شکل گیری تمدن ، تعاملات اقتصادی و اجتماعی ایلام با تأثیر از تمدن بین النهرین جنوبی است. در واقع برتری های طبیعی جنوب بین النهرین نسبت به دیگر مناطق از نظر تنوع و تراکم منابع زیستی در نیمه دوره چهارم ملموس تر است و همین باعث شده که جنوب بین النهرین زودتر وارد دوران شهرنشینی شود.
مزایای زیست محیطی بین النهرین جنوبی در طی دوره هزاره چهارم همواره برقرار بوده و این امتیازات فرصت هایی را برای گروه های حاکم فراهم می آورد تا بتوانند به بهره برداری از منابع گوناکون اکولوژیک بین النهرین پرداخته و با اندوختن مازاد محصول، زمینه را برای اقتصاد مبتنی بر صادرات فراهم آورند. با توجه به شباهت های زیست محیطی بین خوزستان و بین النهرین جنوبی این سرزمین نیز بلافاصله بعد از بین النهرین جنوبی وارد دوران شهرنشینی شد که بروز تابلت های پروتوایلامی مربوط به دوران شهرنشینی گواه بر این ادعاست. این مقاله با تأکید بر ویژگی های خاص بین النهرین جنوبی و خوزستان ،اولین پایتخت ایلام، سعی دارد به این نتیجه برسد که با آنکه خوزستان تحت تأثیر بین النهرین جنوبی وارد دوران شهرنشینی شد با این حال ویژگی های زیست محیطی خاص آن و وجود منابع آبی چون رود دز، کرخه و کارون نیز نقش به سزایی در ورود خوزستان در اوایل هزاره چهارم به دوران شهرنشینی داشتند.
مقدمه
رهبرد "زیست بوم شناختی" و"علیت باوری زیست محیطی" در دهه 1960 از ارکان باستان شناسی جدید به شمار می رفت. در مطالعات باستان شناسی مطالعه اقلیم شناسی یک راهبرد بسیار مهم، بس موثر و گریز ناپذیر به شمار می آید. به طوری که بررسی تحولات اجتماعی بدون در نظر گرفتن تأثیرات محیطی، همان دترمینیسم اجتماعیاست که غالباً بر نحوه تفکر نسل گذشته انسان شناسان و جغرافیدانان مستولی بود. - - Livingstone 1992 بر این اساس است که در رویکرد باستان شناسی جدید به شرایط زیست محیطی تأکید شده است، به این صورت که باستان شناسان باید علاوه بر پویه شناسی تعاملات اجتماعی و اقتصادی در داخل و در تعامل با جوامع دیگر، به جستجوی فناوری هایی می پرداختند که گروههای انسانی برای سازگاری خود با محیط و یا سازگار کردن محیط و بستر جغرافیایی با خود، به ابداع آن ها دست یافته بودند. موکیر شرح داده است که نظام های اجتماعی- اقتصادی در چارچوب بستر جغرافیا و زیست بوم قابل مطالعه اند و فاکتورهای محیطی می توانند دامنه "امکان ها" و "احتمال ها" را در عمل گسترش دهند.
همچنین این فاکتورها به عنوان "ابزارهای زیربنایی"، قابلیت این را دارند که تکاپوی جوامع را برای ابداع تکنولوژی، جهت دهند. - - Joel Mokyr 1990 در واقع این" تکنولوژی هایِ ابداعی "هستند که شرایط اجتماعی و اقتصادی را بر جوامع تحمیل کرده اند. - Robert Heilbroner 1994 - کسی که برای اولین بار تغییرات محیط زیست را در مطالعات باستان شناسی وارد نمود گوردون چایلد بود. گوردون چایلد در نظریه معروف خود تأثیر واحه ها - برکه ها - را در ورود انسان به دوره کشاورزی عاملی موثر و حیاتی معرفی کرد. از دیدگاه چایلد، تغییرات ناگهانی و شدید اقلیمی همراه با گرم شدن زمین و عقب نشینی یخچال های طبیعی دوره ووروم سبب شد تا مناطق واحه ای در مناطق بیابانی و خشک پدیدار شود؛ این خشکی اقلیم و کمبود منابع غذایی ، بویژه آب سبب شد تا انسان ها و حیوانات در مناطق واحه ای تجمع کرده و نوعی همزیستی طبیعی شکل بگیرد. این همزیستی به انسان ها اجازه داد تا انواع خاصی از حیوانات و گیاهان را شناخته و اهلی کنند؛ در واقع در نظریه گوردون چایلد آنچه باعث آشنایی انسان ها و حیوانات شد وجود منابع آبی دایمی بود. - Childe 1952 -
به منظور مطالعه فرایند تکوین تمدن ایلام و میزان تأثیر بین النهرین جنوبی لازم است شرایط خاص جغرافیایی سرزمین های بین النهرین جنوبی و خوزستان و شباهت ویژگی های محیط زیستی این دو منطقه مورد مطالعه و توجه قرار گیرد. بین النهرین در اواخر هزاره چهارم وارد دوران شهرنشینی شد و کمی بعد ما شاهد فرایند شهرنشینی در سراسر بین النهرین هستیم، در حالی که ظهور شهرنشینی کمی بعد از تمدن بین النهرین فقط در منطقه جنوب غربی ایران ظهور کرد و سایر نقاط ایران هنوز در دوران پیش از تاریخ به سر می بردند. در منطقه یاد شده جوامعی زندگی می کرده اند که از نظر اندازه و سطح پیچیدگی سازمانی با جوامع هزاره چهارم ق.م بین النهرین قابل مقایسه بودند با این تفاوت که بعد از شکل گیری تمدن بین النهرین و به منزله واکنشی به آن، ظاهر شدند - - Algaze 1993موضوع این مقاله تأثیر منابع آب در شکل گیری تمدن ، تعاملات اقتصادی و اجتماعی ایلام با تأثیر از تمدن بین النهرین جنوبی است.
این مقاله این سوالات را پاسخ خواهد داد که: آیا در شکل گیری تمدن ایلام تنها همسایگی با تمدن بین النهرین کافی بود؟ آیا موقعیت جغرافیایی خوزستان در شکل گیری تمدن ایلام در اواخر هزاره چهارم تأثیر داشته است؟چرا تمدن ایلام ابتدا در دشت آبرفتی خوزستان و نه در مناطق کوهستانی شکل گرفت؟ در این مقاله به منظور مطالعه تمدن اولیه ایلام از بازنگری مطالعات زیست محیطی بین النهرین و شباهت ویژگی های زیست محیطی این منطقه با سرزمین آبرفتی خوزستان استفاده شده است.
تأثیر منابع آب در شکل گیری استقرارها
رابرت مک کورمیک آدامز در زمره باستان شناسانی بود که به کاربرد راهبردهای زیست محیطی در مطالعه منشأ آغاز زراعت و تولید غذا گرایش داشت تأکید او بیشتر بر این مطلب بود که توصیف داده ها و یافته های باستان شناختی و روایت تاریخ فرهنگ، به معنی و مفهوم شناخت و درک تحولات فرهنگی نیست و جزئیات تفصیلی که باستان شناس از یک محدوده جغرافیایی - زمانی معین کسب می کند، پایه و اساس اطلاعات وی برای درک و شناخت تنوع فرهنگی - زیست محیطی و نیز تعامل با آنهاست - Adams1964 -
سرآغاز پیدایش و شکل گیری ابنیه عمومی و عامل المنفعه، که به عنوان عنصر مادی ساختارهای اجتماعی،-سیاسی قلمداد می شوند تأمین کننده همبستگی اجتماعی در عصر شهرنشینی به شمار می آیند و به عصر آغاز زندگی روستانشینی باز می گردند - - Byrd.1994 بررسی موقعیت سایت های روستانشینی گویای این مطلب است که در عصر نوسنگی دسترسی به منابع آبی بسیار مهم بود؛ برای مثال محوطه باستانی هالان شمی در حدود 50 کیلومتری شمال شهر باتمان و در ساحل غربی رود سامسون قرار دارد، دمیرکوی هویوک در پشت سد دریاچه باتمان و در حدود 40 کیلومتری پایین دست هالان شمی قرار دارد، و محوطه نوسنگی قدیم چایونو در دشت ارگانی - استان بکر - واقع شده که این دشت از شمال به رشته کوه توروس در جنوب شرقی محدود می شود، در ضمن دشت از دو جریان خروشان دجله و فرات بهره مند است
در همین راستا می توان از دشت های پیرامون دریاچه ارومیه نام برد که توانایی های زیست محیطی آن باعث شده از جمعیت پذیرترین نواحی زاگرس شمالی و مرکزی در هزاره ششم ق.م شمرده شود. - - smith, Young Jr,1983 گوبکلی تپه که محوطه شناخته شده در آسیای صغیر می باشد در کنار چندین چشمه قرار داشته و ساکنین آن از منابع آبی کافی برخوردار بودند. - - Hauptmann 1999 زاگرس از معدود مناطق خاور نزدیک است کهاستمرارِ تحول و پیشرفت فرهنگی - اجتماعی آن از عصر فراپارینه سنگی تا عصر نوسنگی مورد مطالعه قرار گرفته است. - - Mellaart 1975 دره کرمانشاه در زاگرس مرکزی یکی از مناطق هسته ای مستعد توسعه زراعت بدوی بوده؛ که از طریق دره های رودخانه ای با رود کرخه و در نهایت با دشت خوزستان ارتباط طبیعی دارد؛ این مسیر طبیعی احتمالاً در پیدایش روستانشینی دشت خوزستان تأثیر داشته است. - - Braidwood et al.1961 الگوی استقراری از دوره نوسنگی قدیم تا به امروز در زاگرس قابل مشاهده است؛آنچه مهم است این است که الگوی استقرار در زاگرس از عصر نوسنگی تا به امروز از زمین سیمای منطقه تبعیت کرده، و محوطه های مسکونی و زراعی در دره های میان کوهی و کوهپایه های عریض دارای منابع دایمی آب شکل گرفته است.
