بخشی از مقاله
سبک زندگی و هویت فرهنگیِ تلفیقی در ایران
چکیده
این مقاله به مطالعهی نظری ارتباط میان دو مفهوم سبک زندگی و هویت فرهنگی در بستر فضای اجتماعی ایران میپردازد. هدف اصلی این مطالعه مروری بر مفاهیم و برخی از نظریههای مطرح شده در زمینهی سبک زندگی و هویت فرهنگی جامعهی ایران میباشد. بدین منظور از نظریهی سبک زندگی آنتونی گیدنز، نظریهی مرقعسازی و هویت چهل تکه داریوش شایگان و نظریهیهویت ایرانیِ سهگانه احمد اشرف بهره گرفته شده است. مروری بر مباحث نظری نشان میدهد که هویت فرهنگیِ جامعهی ایرانی در عصر حاضر هویتی تلفیقیو متشکل از حداقل سه بُعد ایرانی، اسلامی و جهانی میباشد که ضمن تلفیق با هم نمایانگر گونهی جدیدی از هویت میباشند. در این میان از مهمترین عواملی که در ارتباط با هویت فرهنگی قرار میگیرد، سبک زندگی (فرهنگی) است که از یک سو تحت تأثیر هویت فرهنگی قرار داشته و از سوی دیگر به آن شکل میبخشد.
واژگان کلیدی: سبک زندگی، هویت فرهنگی تلفیقی، هویت ایرانی، هویت اسلامی، هویت مدرن.
1
.1 مقدمه
عبارت سبک زندگی در زبان آلمانی Lebennsstill و در زبان انگلیسی در شکل style of Life / Living و Life style در گذشته و امروزه بیشتر به صورت Lifestyle استفاده شده (مهدوی کنی، .(201 :1386 اما معنای واژگانی سبک زندگی در فرهنگ آکسفورد راههای گوناگون زندگی فرد یا گروه آمده (فرهنگ آنلاین آکسفورد). همچنین، فرهنگ وبستر نیز در تعریفی آن را روش خاص زندگی یا راهی که یک فرد یا گروهی از مردم زندگی میکنند میخواند (فرهنگ آنلاین وبستر).
اصطلاح سبک زندگی نخستین بار در دههی 1920 توسط ماکس وبر در تعیین مدلی برای قشربندی اجتماعی مورد استفاده قرار گرفت. پس از او آلفرد آدلر (1929)، در زمینهی روانشناسی، و سپس ویلیام لیزر (1963) در زمینهی بازارپژوهی و توزیع کالا از این مفهوم در آثار خود بهره گرفتند. اما در دهههای بعد، به ویژه در دههی 80 و 90میلادی مفهوم سبک زندگی مجدداً مورد توجه نظریهپردازان این حوزه قرار گرفت که از علل این توجه میتوان به مواردی چون فرایندهای فردیشدن، رشد طبقهی متوسط جدید (با گرایش آنها به مصرف)، افزایش مباحثات آکادمیک در خصوص پستمدرنیسم و سهم آثار بوردیو در موضوع سبکهای زندگی (به ویژه کتاب تمایز) اشاره کرد (ریمر، 1995؛ به نقل از ذکایی، .(23 :1381
در تعریف مفهوم سبک زندگی میتوان به طیف گستردهای از دیدگاهها اشاره کرد. در این مطالعه از تعریف پییِر بوردیو استفاده شده است. بوردیو سبک زندگی را فعالیتهای نظاممندی میداند که از ذوق و سلیقهی فرد ناشی میشوند و بیشتر جنبه ی عینی و خارجی دارند و در عین حال به صورت نمادین به فرد هویت میبخشند و میان اقشار مختلف اجتماعی تمایز ایجاد میکنند (بوردیو، 1984؛ به نقل از مهدوی کنی، .(207 : 1386
واژه هویت یا Identity نیز از ریشهی لغوی Idem به معنی همان چیز یا همانی میباشد. این واژه از قرن شانزدهم در انگلستان رواج داشته و از زمان پیدایش تا کنون بر پنج معنا دلالت کرده است: .1 کیفیت یا وضعیت »همان بودن؛ همانی مطلق یا وجودی یکتا«، .2 فردیت، شخصیت (از سال 1638 میلادی)؛ وجود فردی (از 1682 میلادی)، .3 معادله یا عبارتی که به ازای همه مقادیر متغیرهای خود ثابت باشد، .4 باز شناخته شدن از نظر احساس
و علایق (از سال 1868 میلادی) و .5 آنچه مالک خود را میشناساند، مانند کارت شناسایی (از سال 1900 میلادی) (بهزادفر، .(20 :1386
هویت به ویژگیهایی اشاره دارد که موجب تشخیص فرد میگردد. این کلمه در واقع به ویژگی یکتایی، فردیت
و تفاوتهای اساسیای که یک شخص را از همه افراد دیگر متمایز میکند اشاره دارد بدین ترتیب در نگاه اول توجه مفهوم هویت معطوف به خود است در حالیکه معنای این مفهوم در قالب جامعه مشخص میشود و ما بر اساس ارتباط خود با دیگران و جامعه به آنچه هستیم بدل میشویم. تحولات دنیای جدید باعث توجه به هویتهای گروهی و جمعی شده است و بررسی این قبیل هویتها از دغدغههای اصلی در علوم اجتماعی محسوب میشود
2
(درگاهی، .(1389 بنابراین هویت مجموعه باورهای ذهنی است که سبب تفاوت گذاری میان خود و دیگری میشود و به عمل فردی یا اجتماعی بر اساس آن و با هدف حفظ تداوم و تقویت آن و یا در جهت تخریب و تضعیف هویتهای دیگر دامن میزند (فکوهی به نقل از درگاهی، .(1389
رابطه هویت و فرهنگ ناشی از ارتباط هر دو مفهوم با کنش اجتماعی است. هویت را میتوان حاصل نسبتی دیالکتیکی تلقی کرد که فرد بین شبکه معنایی ذهن خود و شبکه روابط اجتماعی برقرار میکند. محیط فرهنگی نقش برجستهای در تکوین، حفظ، تغییر و تحول هویت دارد. اگرچه ساختارهای عینی مستقل و بیرون از ارادهی فرد به کنش کنشگران جهت میدهد اما همین ساختها نیز از خلال تکوین اجتماعی برآمده از رابطه میان فرد (طبیعت ثانویه یا منش) و اجتماع (عرصه یا میدان) ایجاد میشوند (آشنا و روحانی، .(161 : 1389
برای هویت، ابعادی فلسفی، روانی، فرهنگی و اجتماعی قائلند. در بُعد فلسفی، هویت از آن چه هست فراتر میرود و بر آنچه باید باشد میپردازد. در بعد روانی گفته میشود که هویت انسانها به تفکر آنها مرتبط میشود. دستگاه ادراکی ذهن افراد با توجه به موادی که محیط اجتماعی و فرهنگی در اختیارش قرار میدهد و نیز با توجه به عواطف و احساسات و تلقیات جهت داده میشود. علاوه بر این، هویت انسانها از دیدگاه فرهنگ ملی و بومی و دینی
و گروهی خود آنها نیز تعریف میشود. از دید بسیاری اشتراک فرهنگی منبع اصلی ایجاد و تجربه هویت ملی است. در نهایت، هویت اجتماعی از طریق عضویت فرد در گروههای مختلف جامعه حاصل میشود (زنگنه، .(1388 اما هویت فرهنگی مشرف بر تمامی انواع هویتها (فردی، اجتماعی، ملی، مذهبی و قومی) است و با آنها در ارتباط متقابل قرار دارد. برآیند هویتهای جمعی افراد به همراه آموزش، جامعه پذیری و آداب و رسوم آنان، هویت فرهنگی را شکل میدهد که در زمینههای مختلف فردی، سیاسی و اجتماعی متجلی میشود (باهنر و جعفری کیذقان، .(132 : 1389
از سوی دیگر سبک زندگی نیز در ابعاد گوناگون اجتماعی و فرهنگی با هویت فرهنگی به صورت متقابل در ارتباط میباشد. در عصر حاضر با ظهور رسانههای نوین ارتباطجمعی و پدیدههایی چون خرید و مصرف فرهنگی، اوقات فراغت، گردشگری و ... ارتباط متقابل میان هویت و سبک زندگی فرهنگی از استحکام بیشتری برخوردار گشته
و به زندگی روزمرهی اعضای جامعه شکل میبخشد.
این مطالعه ضمن پرداختن به دو مفهوم هویت فرهنگی و سبک زندگی به کیفیت ارتباط میان آن دو در حوزهی نظریههای اجتماعی میپردازد. به عبارت دیگر بررسی اینکه مهمترین نظریههای اجتماعی سبک زندگی و هویت فرهنگیِ ایرانی کدامند و چگونه تحلیلهای نظری و فرهنگی میتوانند رابطهی میان این دو مفهوم را توضیح دهند، اهداف مطالعهی حاضر را تشکیل میدهند.
.2 مبانی و چهارچوب نظری
3
مباحث نظری مورد اشاره در این قسمت شامل نظریهیگزینشِ سبک زندگی در بخش سبک زندگی و نظریههای
مرقعسازی و هویت چهل تکه و هویت ایرانی سهگانه در بخش هویت فرهنگی میشود.
2-1آنتونی. گیدنز: گزینشِ سبک زندگی
گیدنز در کتاب تجدد و تشخص، جامعه و هویت شخصی در عصر جدید3 در تعریف مفهوم سبک زندگی، آن را
مجموعهای کمابیش جامع از عملکردها تعبیر میکند که فرد آنها را به کار میگیرد چون نه فقط نیازهای جاری او را بر میآورند بلکه روایت خاصی برای هویت شخصی خود برگزیده است و در برابر دیگران متجسم میسازند (گیدنز، .(120 : 1382 از نظر گیدنز سبک زندگی در نوع پوشش، خوراک، طرز کار و محیطهای مطلوب برای ملاقات با دیگران تجسم مییابد، ولی این امور در پرتوی ماهیت متحرک هویت شخصی، به طرزی بازتابی در برابر تغییرات احتمالی، باز و پذیرا هستند. به عبارت دیگر، با آنکه سبک زندگی مستلزم مجموعهای از عادتها و جهتگیریها و در نتیجه، نوعی وحدت است که تحت تأثیر فشارهای گروه و مدلهای رفتاری آنها و نیز نفوذ شرایط اجتماعی و اقتصادی گزینش میشود؛ اما چندگانگی در انتخاب نوع سبک زندگی در جوامع مدرن همواره در پیش روی افراد قرار دارد (همان: .(120-122
به زعم گیدنز عوامل چندگانگی و تنوع در گزینش از میان سبکهای گوناگون زندگی عبارت اند از: .1 ساختارهایی که طرز کار و جهت حرکت افراد را در جوامع سنتی تعیین می کنند، در جوامع جدید وجود ندارند و فرد در هر موردی باید از میان راه حلهای بدیل و روشهای متفاوت انتخاب کند، .2 شیوههای زندگی به طور بارزی بیانگر محیطهای ویژهی فعالیت اجتماعی بوده و به آنها وابستهاند. بر خلاف محیطهای زندگی پیشامدرن که مشابه هم بودهاند، سکونتگاههای زندگی اجتماعی در عصر جدید از تنوع بیشتری برخوردارند و به نحوی قطعه قطعه شدهاند، .3 بازتابندگی دنیای جدید نه بر اساس یقین و قطعیت فزاینده، بلکه در بستر نوعی شک روشمند عمل میکند. در واقع، نظامهایی که در زندگی روزمره نفوذ دارند، فقط ارائهدهندهی امکاناتی متعدد هستند و نه دستورالعملها و نسخههایی ثابت برای عمل و .4 رواج و اعتبار نسبی تجربهی باواسطه نیز نقشی بارز در چندگانگی انتخابها ایفا مینمایند. به طوری که با جهانیشدن فزایندهی رسانههای ارتباطجمعی و وجود و عملکرد محافل و سازمانهای متعدد، راههای تازهای برای انتخاب در برابر شخص میگشاید (همان: .(122-124
در مجموع گیدنز به گوناگونی و تنوع سبکهای زندگیِ اجتماعی و فرهنگی اشاره می کند که با افول ارزشهای سنت و گسترش سبکهای مدرن زندگی فرصت بروز و ظهور یافتهاند و افراد با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیشان به انتخاب سبک زندگیشان از میان گزینههای مختلف اقدام میکنند.
4
.2-2 داریوش شایگان: مرقع سازی و هویت چهل تکه
داریوش شایگان4، نظریهپرداز پست مدرن حوزهی فلسفهی فرهنگ، در کتاب معروف خود با عنوان افسونزدگی جدید (هویت چهلتکه و تفکر سیار)، ابتدا به بحث پیرامون مهمترین پدیدههای دنیای کنونی میپردازد. از نظر او افسونزدایی، تکنیک زدگی و مجازیسازی؛ سه پدیدهای هستند که جهان ما را احاطه کردهاند. افسونزدایی به معنای پس زدن کلیهی صور تمثیلی و فراافکنیها و بازگرداندن آنها به درون روان انسان است. اما از آنجا که انسان بدون فراافکنی قادر به ادامه حیات نیست، هماکنون شاهد پیدایش پدیدهای معکوس هستیم که میتوان آن را به افسونزدگیِ جدید جهان تعبیر کرد. این افسونزدگی تازه با افسون پیشین تفاوت فاحش دارد و در قالب گونهای جاندارپنداری تکنولوژیک تجسم مییابد. اما در اثر ارتباط میان این سه پدیده دنیای کنونی، ابعاد جدیدی یافته است به طوری که دربُعد فرهنگی، روابط، شکلی ریزوم5وار مییابند و تمام فرهنگها موزائیکوار در کنار یکدیگر جای میگیرند و در فضای مابین خود حوزههای ترکیب و اختلاط فرهنگی را ایجاد میکنند. در ساحت شناخت، این پدیده در وجود طیفی از تفسیرهای گوناگون متجلی میشود. اما دربُعد هویت، ارتباط متقابل در پدیدهای که میتوان آن را چهلتکهگی نامید متجسم می شود و هویتهای چندگانه را ایجاد میکند. همچنین در زمینه رسانهها، پدیده ی مجازیسازی، شبکه ارتباط متقابل را در مقیاس جهانی گسترش داده است و نهایتاً در زمینهی علوم نیز شبکهی پویایی از ارتباطات همهجانبه و متقابل در تمام سطوح واقیت پدید میآید (شایگان، .(13-15 :1388
شایگان در تشریح مسألهی هویت در جهان کنونی، از آن به عنوان امری چهلتکه نام برده و بیان میدارد که در فرهنگهای مرکب (چندگانه)، هویت عامل و نتیجهی گونهای آمیختگی زبانی و نژادی، یعنی ریزوموار است. او همچنین برای نشان دادن ویژگیهای شخصی که واجد هویت چهلتکه میباشد از مفهوممُرقع پردازی6 استفاده میکند. مرقعپردازی در یک معنا سرگرمی انسانی است که هویتهای چندگانه دارد. انسانی که به بهرهگیری از منابع بیکرانی که ارتباطات فرهنگی در اختیارش میگذارد قادر به ترکیب چیزها و دادن ترتیبی تازه به آنهاست و در چارچوب مجموعهای که از خود او ناهمگونتر است، جوهر فردی خویش را میسازد (همان: 16 و .(17
شایگان همچنین بر اساس مفاهیم هویتهای مرزی و از زمینکندگی، هویتهای مرزی را عرصههای اختلاط میداند که به هنگام تلاقی فرهنگهای مختلف ایجاد میشوند. به عبارتی دیگر، هویت مرزی نوعی آگاهی دو رگه است که گذر از یک سطح به سطحی دیگر را امکان پذیر میکند. مک لارن معتقد است چنین تجربهای، تجربه از زمین کندگی است، زیرا به ما فرصت میدهد سطوح حسی متعدد را درک کنیم. از نظر شایگان تجربه از زمین
