بخشی از مقاله
چکیده
در میان فرهنگهای جهان، خانه جایگاهی ویژه دارد و در عین سادگی رفع کننده بسیاری نیازها و زمینه ساز وقایع بزرگی برای ساکنین میباشد، این مسئولیت مهم مسبب دارا بودن ویژگیهایی میباشد. از آنجایی که نیازهای ساکنین خانه علاوه بر نیازهای مادی شامل نیازهای معنوی میشود و به نیازهای معنایی میرسد، خانه نیز ویژگیهای کیفی به خود میگیرد، ویژگیهایی که با عوامل کالبدی و ظاهری نمود پیدا میکند، ولی تاثیر آنها بر درون و بعد پنهان ساکنین میباشد، نتیجه این تاثیرات در قالب فرهنگ در ساکن خانه تجلی پیدا میکند، حال این سوال برای ما مطرح است که "آیا ویژگیهای کیفی خانههای سنتی در فرهنگ ساکنین اثر دارد؟".
برای یافتن پاسخ ابتدا ویژگیهای کیفی خانههای سنتی را جمعآوری و طبقهبندی کردهایم و تاثیرات ویژگیهای کیفی بر فرهنگ ساکنین را مورد مطالعه قرار دادهایم. پژوهش از نوع کاربردی است و ابزار گردآوری اطلاعات استفاده از منابع کتابخانهای و بازدیدهای میدانی میباشد،روش پژوهش تاریخی تحلیلی است.نتایج حاصل از پژوهش نشان میدهد که ویژگیهای کیفی خانههای سنتی در فرهنگ ساکنین اثر مستقیم دارد و زندگی در فضاهایی با این کیفیت باعث شکلگیری فرهنگی اصیلتر و غنیتر در ساکنین میگردد و استفاده از عوامل ایجاد کننده این کیفیتها میتواند کمکی برای تاثیر در فرهنگ ساکنین خانه های امروزی باشد.
واژگان کلیدی: خانه، ویژگیهای کیفی خانه، خانه سنتی، فرهنگ، فرهنگ سازی
-1 مقدمه
خانه به عنوان محل سکونت و آرامش انسان نه یک فضای یخ زده و جامد بلکه بسیار سیال و روان است چرا که می خواهد زندگی را با همه سیالیت و لطافتش در خود جای دهد. خانه های سنتی ایرانی دارای نوعی کیفیت محوری در فضای خود بوده اند که رد پای آن را می توان در مفاهیمی چون انعطاف پذیری فضایی، تنوع، خوانایی و حفظ حریم خصوصی خانواده مشاهده کرد. ولی امروزه انسان ها در خانه هایی زندگی می کنند که بی توجهی به انسان و نیازهای او نحوه طراحی و ساخت آنها مشکلاتی از قبیل کاهش احساس تعلق ، آرامش و بروز مشکلات عاطفی و خانوادگی را به ارمغان داشته است. - بایبوردی، - 89
اثرات ویژگیهای کیفی فقط به همین موارد خلاصه نمیشود،بلکه در گذر زمان بر عوامل عمیقتری چون فرهنگ هم اثر دارد و فعالیت انسان جدای از عقاید و باور ها و فرهنگ او قابل بررسی نمیباشد،موضوعات در قالب فرهنگ ایرانی اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت - نقی زاده- - 62 :1380که باعث میشود سوالاتی از قبیل اینکه،"خانه سنتی دارای چه ویژگیهای کیفی میباشد؟" و "این ویژگیهای کیفی چگونه در فرهنگ اثر دارند؟" پیش آید.
که هدف پژوهش حاضر یافتن این اثرات و نحوه اثر گذاری آنها بر فرهنگ میباشد،چرا که امروزه با افزایش جمعیت و گسترش شهرهای مقوله بسیار مهم خانه و ویژگیهای کیفی آن و تاثیرات این موضوع بر فرهنگ،کمتر مورد توجه قرار میگیرد و از طرفی هم به دلیل رشد علم و فناوری و افزایش و تسهیل ارتباطات هر فنی و ساختاری به همه جای دنیا صادر میگردد و عدم توجه به ویژگیهای کیفی خانه باعث میشود تا به مرور انسانها به محیط غریبه عادت کنند و به فرهنگ بیگانه مایل گردند،لذا لازم است تا با مطالعه دقیق رابطه ویژگیهای کیفی و فرهنگ،از انحرافات فرهنگی ناشی از عدم توجه به ویژگی های کیفی خانه جلوگیری شود.هر ملتی ممکن است بر اثر تغییرات اجتماعی، در طول تاریخ خویش به فقر اقتصادی مبتلا شود اما نباید گذاشت که چنین فقری به فقر فرهنگی و اعتقادی بیانجامد. فقر اقتصادی در طول زمان - همچنان که تاریخ نشان داده است - از میان میرود و نارسایی های پدید آمده بر اثر آن جبران میشود؛ اما فقر فرهنگی لکهای است که همواره چون داغی عمیق بر پیشانی تاریخ یک ملت میماند و زدوده نمیشود.. - آیوازیان، - 45: 1376
-2 سابقه پژوهش
فرهنگ از مقولاتی است که در علوم مختلفی مانند جامعه شناسی،روانشناسی،معماری،مطالعات میان رشتهای و دیگر مواردی از علوم مورد بررسی قرار گرفته است،در زمینه تاثیر متقابل فرهنگ و معماری که در حیطه موضوع نوشتار حاضر میباشد،میتوان سه دسته دیدگاه را عنوان کرد،دسته اول،مطالعاتی که به تاثیر متقابل فرهنگ و معماری،همزمان میپردازند - رک:نقی زاده-1379 عزیزی، دلپذیر، مقدم - 1390 دسته دوم، مطالعاتی که بیشتر بر تاثیرگذار بودن فرهنگ بر معماری تاکید دارند - رک: نقیزاده، زمانی، کرمی-1389 پرویزی-1388 نقیزاده 1381الف- نقیزاده، امینزاده - 1382 که تقریبا بیشتر پژوهش های در این دسته قرار میگیرد، دسته سوم مطالعاتی که تاکید بر اثرگذاری معماری بر فرهنگ دارند - رک:نقیزاده1381ب -
که برعکس دسته دوم کمتر مورد بررسی قرار گرفتهاند،طبق این پیشینه تمرکز پژوهش حاضر در دسته سوم میباشد،دکتر نقیزاده - رک:نقیزاده1381ب - با بررسی تاثیرات معماری و شهرسازی بر فرهنگ به این نتیجه رسیده است که محیط بر فرهنگ اثر دارد و ویژگیهای مثبت محیط،تاثیر مثبت و ویژگیهای منفی تاثیر منفی در فرهنگ دارد و محیط بر هویت جامعه تاثیر گذار است، در مقاله حاضر میخواهیم دقیقتر و جزئیتر به مطالعه دلایل این تاثیرات بپردازیم و قابلیت خانههای سنتی در اثرگذاری بر فرهنگ را به عنوان نمونهای از معماری مورد بررسی قرار دهیم،پس ویژگیهای کیفی را به عنوان یک متغییر در فرآیند پژوهش وارد کردهایم.
-3 تعاریف و مفاهیم پایه
-1-3 ویژگی های کیفی
ویژگی های مشخص کننده فضاهای معماری را میتوان به دو دسته کمی و کیفی تقسیم کرد،ویژگیهای کمی مشخص کننده شکل میباشند و به هر مولفهای که به ظاهری که دیده میشود،مرتبط میباشد مانند مقدار هر چیز در هر جا ،ابعاد ،اندازهها ، بافت ،جنس ،مساحت ،تراکم ،حجم ، و دیگر موارد از این جنس،گفته میشود اما دسته دوم که وسیعتر و متنوعتر میباشد، ویژگیهای کیفی فضاست،که از پایینترین سطوح کیفی آغاز میشود و تا مراتب بسیار بالا هم میتواند فرا رود،برای مثال،احساس آرامش و تعلق و دیگر عوامل کیفی و معنوی انسان را شامل میشود،تا عوامل ناشی از مذهب و اعتقاد و سیر و سلوک،در این مراتب بالا میتوان گفت، عالم از نظر مسلمانان و موحدان از آن جهت مقدس است که محضر خداست.
علاوه بر آن، احاطه خداوند بر عالم و بر عمل انسان نیز نشان ای از حضور دایم و مستمر اوست که عالم وجود را ارزش و بها بخشیده و مقوم حیات آن است. این موضوعات از رابطه کیفی انسان با محیط و مکان خود حکایت میکند...،این رابطه در جوامع دینی و تفکرات سنتی - به معنای الهی و آسمانی آن - به صرا حت وجود داشته است.بنا به این نوع تفکر ، فضا اساسا کیفی است و کمیت محض نیست. - نقیزاده،امین زاده، - 105: 1382 که اعتقاد به این نگرش موجب اهمیت به کیفیت فضا در جوامع دینی میشود و معمار سنتی نیز از تاثیرات آن بی بهره نیست.
بر عکس معماری سنتی، فضای معماری امروز را فقط با حدود کالبدی و مادی آن و با توجه به ابعاد جسمانی انسان و تناسبات مادی و صفاتی همچون محصور بودن و زاویه دید و حجم و رنگ و مصالح تعریف می کنند و از موضوعاتی چون انسان،فرهنگ، تمدن و رمز و معنا، آیین، جهت، عبادت. آسمان و طبیعت، که کیفیت فضا را تعریف میکنند، غفلت می ورزند. امروزه فقط به علت صوری فضا می پردازند و علت غایی را، که علت صوری واسطه نیل بدان است، نادیده میگیرند. . - نقیزاده،امین زاده، - 115: 1382
-2-3 خانه های سنتی
نزدیکترین و آشناترین پدیده برای انسان ، فضایی است که در آن زندگی میکند و در لحظات مختلف با آن در تماس است. بنابراین بسیاری از خصلت های روانی و اجتماعی انسان در محل زندگی او تجلی مادی پیدا می کند. - پاپلی،وثوقی، لباف، - 6: 1380خانه های سنتی ایران،نمونهای غنی از معماری مسکونی میباشد که علاوه بر دارا بودن سطح مطلوبی از ویژگیهای کالبدی و مادی،به ویژگیهای کیفی فضای زیست توجه ویژهای داشته است.در گذشته که تحولات و شکل گیری کلیه موضوعات مرتبط با حیات انسان و... با تانی و به مرور ایام شکل میگرفت و به منصه ظهور میرسید،ارتباط انسان ها با تاریخ و گذشته خویش و به خصوص با وجه
