دانلود مقاله ارزشگذاری اقتصادی خانههای تاریخی محله جلفای اصفهان براساس مفهوم تمایل به پرداخت با رویکرد منفعت اجتماعی

بخشی از مقاله

مقدمه

تحلیلگران اقتصادی معاصر، سرمایه را به سه نوع؛ سرمایۀ فیزیکی یا مادی، انسانی و طبیعی یا زیست محیطی تقسیم کردهاند. تراسبی1 اقتصاددان استرالیایی و نظریهپرداز مشهور در زمینههای اقتصاد، فرهنگ و هنر، نوع چهارم سرمایه را فرهنگی معرفی میکند. وی دراین باره معتقد است سرمایه فرهنگی به عنوان نوعی دارایی تعریف میشود که افزونبر دارابودن هر نوع ارزش اقتصادی، مجسم، ذخیره یا تأمینکننده ارزش فرهنگی نیز هست. تفاوت اصلی میان سرمایه فرهنگی و دیگر شکلهای سرمایه در این است که این نوع سرمایه، هم ارزش فرهنگی و هم ارزش اقتصادی میآفریند )تراسبی،.)71 :13891 میراث فرهنگی، نمونه شاخص سرمایه فرهنگی است که مواردی مانند آثار هنری، معماری، دستاوردهای فرهنگی و نیز اندیشهها، هنجارها و فهم مشترک محیط زندگی را که از نسلهای پیش به ارث رسیدهاست، در بر میگیرد. تمامی موارد ذکرشده، این وجه مشترک را دارند که به دست نسل حاضر ایجاد نشده و میراث نسلهای پیشین هستند )کبالت،.) 79 :13821 همچنین همانند کاالی عمومی به واسطه ویژگیها و ارزشهای نهفته در آنها از ارزشهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برخوردار بوده که فواید آن متوجه کل جامعه میشود. بین آثار میراثی، خانههای تاریخی به عنوان میراث فرهنگی غیر منقول، جایگاه ویژهای دارند زیرا این خانهها ضمن جوابگویی به نیازهای جوّی و اقلیمی در هر منطقه، رابطه مستقیمی با اصالتهای فرهنگی، مذهبی و سنتی مردم دارند و همچنین اصول زیباشناسی خاصی در آنها نهفته است )محمد مرادی و امیرکبیریان، .)15 :1381 ازاینرو ضرورت و اهمیت حفاظت از خانههای تاریخی بر کسی پوشیده نیست. از سوی دیگر و براساس رویکردی اقتصادی، خانههای تاریخی بیشتر دارای مالکیت شخصی هستند و مالکان آنها به علت قوانین حفاظت از آثار ارزشمند تاریخی، حق توسعه ملک خود را ندارند. ضمناً با توجه به آنکهِملک، جزء سرمایه افراد به شمار میرود و محدودیت توسعه آن موجب کاهش منفعت ناشی از سرمایه میگردد، هزینه فرصت حفاظت از اثر تاریخی بر مالک آن تحمیل میشود. درنتیجه نادیده گرفتن منفعت از دست رفته مالک، زمینه تخریب ملک ارزشمند تاریخی را مهیا میکند حال آنکه، حفاظت از آنها دارای منفعت اجتماعی است. بنابراین سیاستگذاران حوزه میراث فرهنگی باید در راستای حفاظت از سرمایه فرهنگی جامعه، به ازای منفعت اجتماعی اثر، از مالک آن پشتیبانی کنند. از همین رو، نگارندگان پژوهش حاضر با توجه به ضرورت ارائه رویکردی اقتصادی به مسأله

حفاظت، بر آن هستند تا با برآورد منفعت اجتماعی خانههای تاریخی، میزان اهمیت آنها را نزد شهروندان ارزیابی کنند و مبنایی برای میزان تسهیالت الزم درجهت حفاظت از این عناصر ارزشمند، ارائهدهند. محدوده مطالعاتی این پژوهش، محله جلفای اصفهان در نظر گرفته شدهاست. نگارندگان در این مقاله با هدف برآورد منفعت اجتماعی خانههای باارزش تاریخی براساس ارزشگذاری اقتصادی آنها و بهرهگیری از مفهوم تمایل به پرداخت، به دنبال پاسخ به این سؤالها هستند که ارزش اقتصادی خانههای تاریخی محله جلفا چه مقدار است و چه عواملی بر تمایل به پرداخت شهروندان برای خرید خانههای تاریخی اثر میگذارد.

پیشینه پژوهش

مطالعات گستردهاي در زمینه ارزشگذاری هنر و میراث فرهنگی برای شناخت مطلوبیت آن نزد مردم انجام شده است. یکی از اولین مطالعات دراین باره، مطلوبیت هنر براساس مفهوم تمایل به پرداخت است. این تحقیق را تامسون و روبرت) 1983( 2 با عنوان "اندازهگیری منافع اجتماعی هنر"، در استرالیا انجام دادهاند. آنها در نمونۀ آماری خود از ساکنان شهر سیدنی سؤاالتی را درباره هنر از قبیل عالقهمندی به هنر، هزینهها و منافع هنر، سهم بودجه عمومی در حمایت از اعتالی هنر، تمایل به پرداخت مردم برای حمایت از هنر پرسیدهاند. 80 درصد پاسخدهندگان، به این موضوع اذعان داشتند که هنر ارائهدهنده منافع عمومی جامعه نظیر غرور ملی، کمک به درک فرهنگ ملی و نیز ارزشمند در آموزش عمومی است .)Throsby et al, 1985: 591( حدود سه چهارم پاسخدهندگان هم به افزایش یارانه هنر در سطحی بسیار باالتر از حمایت دولت در شرایط موجود، رأیدادند. پس از آن، نویسندگان نتیجه گرفتند که مفهوم هنر به عنوان مفهومی لوکس و تشریفاتی نیست بلکه هنر نزد مردم بسیار ارزشمند است. کیم3 و همکاران )2007(، "کاخ چاندیاک"4؛ یک اثر میراث جهانی در کره جنوبی را براساس مفهوم تمایل به پرداخت ارزشگذاری کردند. در تحقیق مذکور مصاحبهشوندگان، گردشگران بازدیدکننده از اثر بودند که از آنها دربارۀ ارزش فرهنگی و تاریخی کاخ و همچنین تمایل به پرداخت آنها برای بهبود خدمات و هزینههای نگهداری و حفاظت مجموعه، سؤاالتی پرسیدهشد. پیرو اینها، محققان به این نتیجه رسیدند که متوسط تمایل به پرداخت مردم 2.5 برابر بیشتر از قیمت بلیط ورودی است .)Kim et al, 2007: 3211( همچنین داتا5 و همکاران 2007( (، گزارش مشابهی را از گردنه پرینسپ6 در هند تهیهکردند و از ساکنان کلکته، تمایل به

پرداختشان را برای نوسازی سایت و توسعه آن به عنوان یکی از جاذبههای توریستی، پرسیدند. نتایج به دست آمده پژوهش آنها بیانگر این بود که هزینه نوسازی بسیار پائینتر از برآورد تمایل به پرداخت مردم است. آنان نتیجهگرفتند که سود حاصل از گردشگری، بر ارزش کل اقتصادی محوطههای تاریخی ارزشمند بسیار تأثیرگذار است ولی غالباً نادیده گرفته میشود1

.)Dutta et al, 2007: 92(

در ایران نیز درباره ارزشگذاری عناصر میراثی، مطالعاتی شدهاست که نمونههایی از آنها بدین قرار است: فلیحی و همکاران )1389( در مطالعهای با نام "بررسی چارچوب نظری ارزشگذاری اقتصادی مکانهای میراثی و تاریخی" چگونگی ارزشگذاری کاالهای غیر بازاری را که شامل کاالهای فرهنگی و تاریخی است، بررسی کردهاند. اهداف پژوهش یادشده مقایسه نظری روشهای ترجیحات آشکارشده با ترجیحات بیانشده، شناسایی مزایا و معایب هریک از این روشها و پیشنهاد روشی مناسب برای ارزشگذاری مکانهای تاریخی و فرهنگی است. روش تحقیق آن هم،1 براساس مطالعات پیمایشی و میدانی است و نتایجش نشان میدهد که روش مناسب ارزشگذاری اقتصادی با توجه به وضع فعلی و تعداد بازدیدکنندگان آثار تاریخی متفاوت است و فراخور موقعیت، از روشهای هزینه سفر، ارزیابی مشروط و انتخاب تجربی استفاده میشود )فلیحی و همکاران،.)452 :13891 فرجزاده و همکاران )1387( نیز در مطالعهای تمایل به پرداخت بازدیدکنندگان مجموعه تاریخی پاسارگاد و تحلیل عوامل مؤثر بر آن را برآورد کردهاند. نتایج تحقیقات آنها با بهرهگیری از مدل پروبیت7 نشانداد که ابعاد خانوار، جنسیت و فاصله بازدیدکنندگان، اثر معناداری بر تمایل به پرداخت مردم دارند )فرجزاده و همکاران، .)108 : 1387 حیاتی و همکاران )1389( هم، در پژوهشی عوامل مؤثر بر تمایل به پرداخت بازدیدکنندگان پارکهای ائل گلی و مشروطه تبریز را بررسی و مهمترین عامل اثرگذار بر تمایل به پرداخت مردم را میزان رضایت از امنیت اجتماعی معرفینمودند )حیاتی و همکاران، .)97 : 1389 دراین باره به مطالعات دیگری همچون "برآورد ارزش تفریحی پارک ساعی در تهران با استفاده از روش ارزشگذاری مشروط" از امامی میبدی و قاضی ) 1387(، "برآورد تمایل به پرداخت بازدیدکنندگان میراث تاریخی فرهنگی با استفاده از:CVM نمونه گنجنامه همدان" نگاشته عسگری و مهرگان )1380( و "اندازهگیری عوامل مؤثر بر تمایل به پرداخت گردشگران ساحلی با استفاده از روش ارزشگذاری مشروط: یک مطالعه موردی برای سواحل دریای خزر" تألیف راسخی و همکاران )1391(، میتوان اشارهنمود.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نوع مطالعات کاربردی و روش تحقیق به کار گرفته شده در آن هم، توصیفیـ تحلیلی از گونه پیمایشی است. نظر به اینکه در این پژوهش ارزشگذاری خانههای تاریخی محدوده مطالعاتی مبتنیبر مفهوم تمایل به پرداخت با استفاده از روش ارزیابی مشروط برآورد میشود، گردآوری داده های آنها نیز براساس روش میدانی و بهرهگیری از پرسشنامه است. تجزیه و تحلیل استنباطی دادهها نيز برمبنای تحلیل رگرسیونی معمولی و لوجیت همراه با استفاده از نرمافزارهای ايويوز8 و اکسل9 انجام شده است. همچنین جامعه آماری شامل شهروندان اصفهانی است که پرسشنامههای آنها در محدوده محله جلفا به صورت حضوری توزیع گردیدهاست. ضمن اینکه حجم نمونه جامعۀ آماری براساس فرمول کوکران10 با سطح اطمینان 95 درصد، 383 نفر تعیینشد. 520 پرسشنامه به صورت نمونه تصادفی ساده، توزیع و 383 پرسشنامه هم برگردانده شد.

مبانی نظری تحقیق

در این بخش، به ادبیات موضوع تحت قالب مفهوم منفعت و ارتباط آن با ارزش اقتصادی بناهای تاریخی و روشهای ارزشگذاری اقتصادی اشاره میشود و درنهایت هم چارچوب نظری پژوهش ارائه میگردد.

منفعت

منفعت در لغت به معنای سود، فایده، نفع و حاصل است و غالباً بر مطلوبیت مادی، عرضی و اقتصادی اشارهدارد )غرایاق زندی، .)138 : 1379 در "فرهنگ تشریحی اقتصاد"، منفعت اجتماعی اینگونه تعریف میشود: «کلیه دستاوردهای مربوط به رفاه که از یک تصمیم اتخاذشدۀ اقتصادی ناشی میشود. اعم از اینکه تصمیمگیرنده یک فرد باشد یا یک نهاد؛ یعنی مطلق رفاه مورد نظر است حتی آنچه شامل تصمیمگیرنده نیز شود.» )توانایانفرد، .)992 : 1385 برای برآورد منفعت باید ارزشهای نهفته در کاال یا خدمات را که موجب مطلوبیت مصرفکننده میشوند، شناخت و سپس ارزشگذاری کرد. هنر و میراث فرهنگی افزونبر ارزش مالی یا مبادلهای دارای ارزشهایی نظیر هویت اجتماعی، غرور ملی و احساس لذت هستند که از ماهیت کاالی عمومی بودن آن ناشی میشود .)Snowball, 2008: 77( ازاینرو در علم اقتصاد، ارزش کل اقتصادی کاال را مشتمل بر ارزش های استفادهای و ارزشهای غیر استفادهای در نظر میگیرند )تصوير.)1 ارزش استفادهای شامل ارزش استفادهای مستقیم، استفادهای غیر مستقیم و

ايران معماري و مرمت پژوهشی -علمی دوفصلنامه 1393 تابستان و بهار هفتم، شماره چهارم، سال

3

پرداخت به تمایل مفهوم براساس خانههای اقتصادی ارزشگذاری
اجتماعی منفعت رویکرد با اصفهان جلفای محله تاریخی

4

اختیاری است و ارزش غیر استفادهای به دو دسته میراثی و وجودی تقسیم میشود. (Munasinghe, 1992: 54) 1 مجموع ارزشهای یادشده، ارزش کل اقتصادی کاالی میراثی را تشکیل میدهد. ارزش استفادهای مستقیم، به ظرفیت کاال یا خدمت در ایجاد رضایت برای ترجیحات و نیازهای انسان میپردازد.

ارزش استفادهای غیر مستقیم، به اثرات جانبی کاال یا خدمت نظیر تأثیر آن بر تولید یا اشتغال و ... بر میگردد. ارزش اختیاری، به مقدار پولی که شخص درحال حاضر مایل به پرداخت آن است، گفته میشود؛ برای حصول اطمینان از اینکه یک منبع در آینده در دسترس خواهدبود تا درباره استفاده از آن تصمیمگیری شود. به بیان دیگر، ارزش مورد انتظار استفاده منبع در آینده، مد نظر است. ارزش میراثی از منافعی که اشخاص با اطالع از اینکه یک منبع برای فرزندان آنها و نسلهای بعدی آنها بجا خواهدگذاشت، به دست میآید. ارزش وجودی از منافعی که یک شخص با آگاهی از اینکه یک منبع درحال حاضر وجوددارد یا در آینده وجود خواهدداشت، ناشی میشود. صرف نظر از اینکه تا به حال آن منبع را ندیده باشند یا از آن استفاده نکردهباشند )آجایی، 123 :1385 و .)124

بناهای باارزش تاریخی نیز افزونبر ارزش تجاری دارای ارزشهای غیر استفادهای نظیر زیباشناختی، اجتماعی، تاریخی و تعلق خاطره فرهنگی هستند که این عناصر، میراثی را همانند یک کاالی عمومی دارای منافع اجتماعی

میکنند. انواع ارزشهای اقتصادی بناهای تاریخی در جدول1 آورده شدهاست.

روشهای ارزشگذاری اقتصادی

برای کمّیکردن منافع کاالها و خدمات، ناگزیر باید آنها را ارزشگذاری کرد. از آنجایی که منافع کاال و خدمات در قالب منافع استفادهای و غیر استفادهای هستند، در ارزشگذاری آنها نیز به هر دو دسته از منافع توجه میشود که به آن "ارزشگذاری اقتصادی کل" میگویند. منافع استفادهای کاالها و خدمات بازاری، آنهایی که در جریان عرضه و تقاضا مبادله میشوند، غالباً در بازار و با قیمتگذاری ارزیابی میشوند؛ اما بازار توانایی ارزشگذاری منافع کاالها و خدمات غیر بازاری نظیر کاالهای عمومی و همچنین منافع غیر استفادهای را ندارد. بدین منظور برای ارزیابی منافع آن از دو روش کلی؛ رجحانات آشکارشده و رجحانات اظهارشده میتوان بهرهگرفت.

- رجحانات آشکار شده11 )مشهود(

در روش رجحانات آشکار شده، تالش میشود تا انتخابهای افراد در دنیای واقعی و هنگامی که به مبادلۀ ثروت و خطر میپردازند، شناسایی و اندازهگیری شوند. به بیان دیگر رجحانات آشکارشده، ارزش و منافع کاال و خدمات مورد نظر را از طریق بررسی خریدهای انجامشدة افراد در قیمت بازار، انجام میدهد. در این روش، تکنیکهایی وجوددارد که برای ارزشیابی یک محصول فاقد قیمت، از ارتباط آن با یک

تصوير.1 نمودار انواع ارزشهای اقتصادی میراث فرهنگی )نگارندگان برگرفته از نمودار .)Munasinghe, 1992

محصول دارای قیمت در بازار استفاده میکنند. به عبارتی،
هزینه سفر و روش قیمتگذاری هدونیک )اکبری و همکاران،
از رفتار قابل مشاهده افراد دربارۀ یک کاال یا خدمت بازاری .)43 :1386 روش هزینه سفر 12)TCM(، هزینههای دسترسی

خاص که با کاال و خدمت مورد نظر )فاقد بازار( مرتبط است، بازدیدکنندگان به یک سایت خاص میراثی یا طبیعی یا
استفاده و برمبنای مشاهدات واقعی بازار، ارزش محصول
رویداد فرهنگی را بررسی میکند. همچنين، تمایل به پرداخت

ً هزینههای سفر را به ازای بازدید از اثري میراثی یا طبیعی،

فاقد بازار مشخص میشود. این تکنیکها که اصطالحا روش

قیمتگذاری غیر مستقیم نامیده شدهاند، عبارتند از: روش
مبنای منفعت حاصل از آن برای بازدیدکننده قرار میدهد1

جدول.1 انواع ارزشهای اقتصادی بناهای باارزش تاریخی

و مرمت پژوهشی -علمی دوفصلنامه و بهار هفتم، شماره چهارم، سال

ارزش استفادهای مستقیم

ارزش

استفادهای

ارزش استفادهای غیر مستقیم

ارزش
ارزش غیر میراثی ارزش
استفادهای
و ارزش فرهنگی
موجودیت

ارزش

تجاری

ارزش منابع

تنوع

عملکردی

تنوع زیست محیطی

ارزش تنوع معماری

ارزش تداوم خاطره فرهنگی

ارزش

زیباشناختی

ارزش

معنوی

ارزش

اجتماعی

ارزش

نمادین

ارزش

تاریخی

ارزش

اصالت

تعریف

ارزش بازاری یا به عبارتی قیمت اثر مورد نظر است.

نوسازی با توجه به استفادۀ مطلق از انرژی، ارزانتر است اما استفادۀ مجدد از ساختمانها، حفظ منابع کمیاب و کاهش مصرف انرژی و مصالح ساخت و ساز و مدیریت بهینه منابع را همراه دارد.

بناهای تاریخی همچون خانههای تاریخی قابلیت پذیرش عملکردها و فعالیتهای متعدد را دارند و میتوانند زمینه همکاری بین کاربریهای متفاوت و سازگار را مهیاکنند.

تنوع معماری در مقیاس گسترده، تنوع زیست محیطی را ایجادمیکند زیرا از دیدگاه سیستمی، تک تک ابنیه زیر مجموعۀ نظام زیست محیطی شهر هستند که تنوع هدفمند آنها به تنوع زیست محیط منجر میشود.

جاذبههای زیباشناختی مکانهای تاریخی میتوانند از ترکیب بسیاری از ساختمانها و نه ارزشهای مجزای هر ساختمان خاص، حاصلو موجب تنوع زیباشناختی فضای شهری شوند.

بناهای تاریخی افزونبر القای ارزش زیباشناختی، دارای تداوم خاطره و یادمان فرهنگی نیز هستند و باعث ایجاد الفت بین فرد و اثر به دلیل تعلق خاطر به آنها میگردند.

ویژگیهای زیبایی، هماهنگی، فرم و دیگر ویژگیهای زیباشناختی که موجب رضایت خاطر بیننده از ادراک آنها میشوند.
این ارزش را میتوان در یک زمینۀ مذهبی رسمی تفسیرکرد. چنانکه گوئی این اثر، اهمیت فرهنگی خاصی برای اعضای دین، قبیله یا دیگر گروه بندیهای فرهنگی دارد.

ممکن است اثر حامل معنای ارتباط با دیگران باشد و ممکن است به درک ماهیت جامعهای که در آن زندگی میشود یا به حس جایگاه و هویت آدمی کمککند.

آثار هنری و دیگر آبژههای فرهنگی به عنوان گنجینهها و حامالن معنا، وجوددارند. اگر قرائت یک نفر از اثری هنری شامل استخراج معنا باشد در این صورت، ارزش نمادین اثر ماهیت معنای بیانشده به وسیلۀ اثر و ارزش آن برای مصرفکننده را در بر میگیرد.

ممکن است مؤلفۀ مهم ارزش فرهنگی یک اثر هنری، پیوندهای تاریخی آن باشد و نشاندهنده آن است که چگونه این اثر هنری شرایط زندگی زمان آفرینش خود را بازتاب میدهد و چگونه با ایجاد احساس پیوستگی با زمان گذشته، زمان حال را روشن میسازد.

این ارزش به این امر اشاره مینماید که اثر هنری واقعی، اصیل و منحصر به فرد است و ارزشهای خود را بازتاب میدهد.

)تراسبی، 1389؛ تیزدل و همکاران، )1388
ايران معماري 1393 تابستان

5

پرداخت به تمایل مفهوم براساس خانههای اقتصادی ارزشگذاری
اجتماعی منفعت رویکرد با اصفهان جلفای محله تاریخی

6

.)Mundy & McLean,1998: 292; Snowball, 2008: 771( روش قیمتگذاری هدونیک 13)HPM(، ارزش و منافع یک پروژه یا کاال و خدمت محیطی را بطور غیر مستقیم و از طریق تفاوت در قیمت مسکن، زمین یا اجارههای آنها به دست میآورد. با ثابت در نظر گرفتن سایر متغیرها، قیمت یا اجاره زمین و مسکن بسته به میزان کاال یا خدمت محیطی مورد نظر، تفاوت خواهدداشت. مردم با انتخاب مکانهای مختلف برای سکونت، درواقع به ارزشگذاری برای کاالها و خدمات شهری دست میزنند )عسگری، .)1385 بااین همه، روشهای هزینه سفر و قیمتگذاری هدونیک به دلیل عدم قابلیت ارزشگذاری ارزشهای غیر استفادهای برای ارزشگذاری منافع کاالهای میراثی، مناسب نیستند