مقاله تاریخ و فلسفه آموزش و پرروش ( تعلیم و تربیت اسلامی ) از منظر قرآن کریم

بخشی از مقاله

چکیده
قرآن رابطه عمیقی با دو حوزه تعلیم و تربیت دارد، به گونه ای که می توان گفت: زبان قرآن، زبان آموختن، یاد گرفتن و پرورش انسانهاست. استادشهید مطهّری میفرماید: قرآن را باید به قصد آموختن و تعلیم یافتن مطالعه کرد؛ چرا که یکی از وظایف مهم پیامبر اکرم - ص - و زبان قرآن یاد دادن و تعلیم دادن انسانهاست و وظیفه اسلامی نیز اقتضا دارد که مردم معارف بلند قرآن را بیاموزند. بر این اساس ، نخستین آیاتی که بر پیامبر نازل شد، ایشان را به خواندن دستور داد و از »قلم« نام برد که نماد سواد و نوشتن است. قرآن کریم به شیوههای گوناگون به امر تعلیم پرداخته و درباره آن سخن گفته است؛ گاه از راه بیان ارزش علم و حکمت و گاه از طریق بیان برتری صاحبان علم. قرآن بر تربیت نیز تأکید فراوان دارد و از منظر تربیتی می توان گفت: قرآن برای پرورش افراد بشر فرود آمده است؛ زیرا همه آیات قرآن دارای پیام تربیتی هستند و آیهای در قرآن وجود ندارد که ناظر به تربیت انسان نباشد. قرآن کریم کتاب هدایت است و برای تربیت انسان نازل شده و بر این اساس، مهمترین وظیفه پیامبر تعلیم و تربیت بوده است. از این رو، زبان قرآن، زبان آموزش و پرورش و زبان هدایت است. با توجه به این بیانات کوتاه می خواهیم به این مساله بپردازیم که آیا زبان قرآن ارتباطی با تعلیم و تربیت دارد؟ اگر ارتباط دارد، رابطه آن دو چگونه است؟ آیا میتوان مباحث کلیدی، مانند مبانی، اصول، اهداف و روشهای تعلیم و تربیت را از قرآن استخراج کرد؟ آیا قرآن در زمینه ابعاد و مراحل تعلیم و تربیت سخنی ارائه کرده است؟ ناگفته پیداست که بررسی همه جانبه این موضوع و پاسخ تفصیلی به سؤالهای یاد شده فراتر از ظرفیت این نوشتار است ولی به طور گذرا میتوان به مسائل مطرح شده اشاره کرد . هدف از این مقاله استخراج مبانی و اصول محوری تعلیم و تربیت از زبان قرآن است. روش پژوهشی نیز روش توصیفی، اسنادی و کتابخانهای است. یافته ها نشان می دهد تعلیم و تربیت اسلامی در جامعه بشری محقق نمی شود مگر اینکه محتوا و روش آن مبتنی بر قرآن باشد و اهداف قرآن را اهداف خود قرار دهد.

-1 مقدمه

هر چند واژه » تربیت « در قرآن به کار نرفته ، و از ریشه آن فقط دو بار به معنای تربیت انسان در تمام قرآن آمده است - یکی به شکل فعل ماضی ، و دیگری در قالب فعل جحد - ، ولی واژههایی همچون » هدایت « ، » تزکیه « و » تطهیر « فراوان در قرآن به کار رفتهاند که بیانگر کاربست قرآن در عرصه تربیت انسانیاند. شهید مطهّری بر این باور است که قرآن غذای روح است و بر این اساس ، دل انسان را مورد خطاب قرار می دهد و میخواهد آن را با آیات خود صیقل بزند و تصفیه کند و به هیجان درآورد ؛ چنانکه داستان زندگی پیامبر گواه این امر است ؛ زیرا آن حضرت تنها با سلاح قرآن قیام کرد و همین قرآن برای او همه چیز بود و توانست در اندک زمانی، تحوّل عظیمی در جهان ایجاد کند . به نظر میرسد قرآن با حوزه تعلیم و تربیت بیش از دیگر رشتههای علمی - علوم انسانی - ارتباط دارد . گر چه قرآن کریم در موضوعات متعدد علمی سخن گفته و حتی مسائل عقلی صرف ، در آن آمده است ، ولی نمیتوان قرآن را به نام یکی از دانشها تعبیر کرد و گفت ،مثلاً کتاب اقتصاد یا حقوق ؛ چراکه شأن قرآن و فلسفه نزول آن اقتضای بیان تفصیلی دانش های علمی را ندارد تا پذیرای چنین تعبیراتی باشد . اما تعلیم و تربیت انسان چیزی است که با شأن قرآن همخوانی دارد و شاید بتوان مدعی شد که مهمترین فلسفه نزول قرآن پرورش روحی و معنوی افراد بشر است ؛ زیرا فلسفه نزول قرآن نمیتواند جدایی از فلسفه بعثت پیامبر اکرم - ص - باشد . خداوند در آیات متعدد قرآن ، هدف و فلسفه رسالت پیامبر را تعلیم و تربیت معرفی کرده است . بنابراین، ارتباط زبان قرآن با تعلیم و تربیت روشن است و میتوان ادعا کرد که تمام احکام و دستورات اسلام، مربوط به تعلیم و تربیت انسان است و هدف از تشریع آن پرورش افراد بشر و سوق دادن آنها به کمالات روحی و معنوی ، که پیامبر به عنوان مجری این برنامه فرستاده شدهاند. از جمله اهداف مهم تحقیق عبارتند از: آیا زبان قرآن ارتباطی با تعلیم و تربیت دارد و اگر ارتباط دارد، رابطه آن دو چگونه است ؟ آیا میتوان مباحث کلیدی ، مانند مبانی، اصول ، اهداف و روشهای تعلیم و تربیت را از قرآن استخراج کرد؟ آیا قرآن در زمینه ابعاد و مراحل تعلیم و تربیت سخنی ارائه کرده است؟

-2 مبانی نظری 1-2 چگونگی ارتباط زبان قرآن با تعلیم و تربیت

پس از تبیین رابطه زبان قرآن با تعلیم و تربیت ، لازم است چگونگی ارتباط آن دو روشن شود و معلوم گردد که چه نوع رابطه ای میان آن دو برقرار است . پیش از پرداختن به موضوع ، توجه به این نکته ضروری مینماید که وقتی در باب ارتباط زبان قرآن با تعلیم و تربیت بحث می شود ، منظور تعلیم و تربیت اسلامی است که بیشتر به پرورش جنبه معنوی انسان توجه دارد ، نه دانش آموزش و پرورش رایج در دانشگاهها ؛ زیرا دانش تعلیم و تربیت ، یعنی علوم تربیتی ، با رشته های گوناگونی که دارد بسیار وسیع است و تعلیم و تربیت اسلامی میتواند یکی از گرایشهای آن باشد . از اینرو ، در این نوشتار ، در صدد تعیین نوع رابطه زبان قرآن با تعلیم و تربیت اسلامی هستیم . در زمینه چگونگی ارتباط زبان قرآن با تعلیم و تربیت و اینکه چه نوع رابطهای میان آن دو وجود دارد ، از چند جهت میتوان سخن گفت : تعامل زبان قرآن با تعلیم و تربیت در جهت پرورش استعدادهای نهفته در درون انسان ؛ هماهنگی آن دو در رشد روحی و معنوی انسان ؛ مساعدت قرآن به تعلیم و تربیت در استنباط عناصر اصلی آن مانند مبادی عام ، مبانی ، اهداف ، اصول و شیوههای آموزش و پرورش ؛ تأثیر برجسته زبان قرآن در فرایند تعلیم و تربیت در گذشته و حال و آینده ؛ برنامهریزی تعلیم و تربیت بر اساس محوریت قرآن برای آینده نظام آموزشی و تربیتی جامعه ؛ جهت دهی قرآن به تعلیم و تربیت به لحاظ محتوا و غنابخشی آن؛ توجه قرآن به ابعاد تعلیم و تربیت همچون بعد دینی ، اخلاقی ، عبادی، عاطفی ، اجتماعی و امثال آن ، و سرانجام ، قرآن به عنوان پشتوانه فکری و منبع اصلی استخراج مفاهیم کلیدی تعلیم و تربیت اسلامی. آنچه مسلّم است اینکه قرآن کریم یکی از منابع مهم و اصلی در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی به شمار می آید و همه فرقهای مسلمان بر صحّت ، سلامت و جّیتح آن اتفاقنظر دارند . دقت در سوره ها و آیات قرآن به خوبی روشن میسازد که زبان قرآن ، زبان آموختن و پرورش انسان است . از اینرو ، قرآن درباره علم و تعلیم و عالمان و نیز تزکیه نفوس ، تقوا ، عبادت و دعا ، تشویق و تنبیه و مطالبی از این قبیل ، فراوان سخن گفته و همگان را به فراگیری و تحصیل آن دعوت کرده است . روشن است که تعلیم و تربیت اسلامی جز تبیین مفاهیم در این زمینه و ارائه راهکارهایی برای تحصیل ارزشهای دینی در قالب این مفاهیم ، چیز دیگری نمیتواند باشد . این نوشتار به نوبه خود ، درصدد است تا ضمن اشاره به گونه های زبان قرآن ، به تبیین رابطه آن با حوزه تعلیم و تربیت بپردازد و بعضی از جنبه های پنهان آن را آشکار سازد . بر این اساس ، مفهومشناسی زبان ، زبان قرآن ، جنبههای گوناگون زبان قرآ، ارتباط زبان قرآن با تعلیم و تربیت و استنباط مفاهیم کلیدی تعلیم و تربیت از قرآن مورد بحث قرار می گیرد - باقری، . - 1380

2-2 بررسی تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن کریم

در بیان اهمیت تعلیم و تربیت همین بس که خداوند در ایات بسیاری خود را رب موجودات دانسته و پس از مقام الهویت به ربوبیت وپروردگاری خویش بر جهانیان اشاره می کند. در آیه 129 و 151 سوره بقره مقام تربیت و رشد انسان ها را به عنوان وظیفه پیامبران و هدف بلند ایشان می شمارد و تزکیه به معنای رها سازی شخص از عناصر بازدارنده برای دستیابی به مواد و نابع نمو و رشد را از اصول دعوت و وظایف یکایک پیامبران می شمارد . انسان موضوع تربیت و یکی از اساسی ترین موضوعات مطالعاتی این علم محسوب می شود .چرا که تربیت را فراهم آوردن زمینه بزای پرورش دادن و به فعلیت رساندن تمام استعداد هایی می داند که خداوند به صورت بالقوه در نهاد او به ودیعه نهاده است. این انسان تنها به وسیله کسی می تواند به درستی شناسانده شود و سپس تربیت گردد که خود خالق اوست. لذا بهترین منبع مطالعه ی انسان و علم انسان شتاسی منابع متصل به وحی الهی ،یعنی قرآن و روایات می باشد. در منابع اسلامی به این نکته مهم تذکر داده شد ه زمام تربیت انسان باید به دست کسی باشد که از رمز و راز او و زوایای آشکار و پنهان و ابعاد مختلف وجودی اش، حتی از خود آدمی آگاه تر است .

3-2 برخی علل بررسی اهمیت تعلیم و تربیت از نظر قرآن
-1 رشد فرد : تعلیم و تربیت صحیح می تواند فرد را به اوج ارزش ها برساند واگر اشتباه انجام شود او را به سقوط بکشاند چنانکه در سوره مبارکه 78 نحل می فرماید : و خداوند شما را از شکم مادرتان بیرون آورد در حالیکه هیچ نمی دانستید و برای شما گوشی و دیدگان و دلها قرار داد نا شکر گزار باشید .

- 2 رشد اجتماع: مشخصه یک جامعه سالم . ورشد یافته نظام تعلیم و تربیتی زنده و مترقی است که انسان هایی آزاده و مستقل، خلاق و تلاشگر می سازد.

-3 طبیعت انسان: در سوره مبارکه شمس آیه 7 می فرماید : سوگند به نفس و آنکه او را متادل و موزون بیاراست و خیر و شرش را به آن الهام کرد که به حقیقت هرکس آن را تزکیه کند به رستگاری رسد و هرکس آن را بیالاید زیانکار شود.

4-2 نسبت تعلیم و تربیت در قرآن
پژوهنده در آیات قرآنی به وضوح و روشنی در مییابد که قرآن کریم، از میان دو دیدگاه پیش گفته، به دیدگاه دوم باور دارد. بدین معنا که از یک سو تعلیم و تربیت را دو حوزه و فرآیند قابل تفکیک و بازشناسی از یکدیگر میداند، اما از سوی دیگر بر آن است که آن دو در بسیاری از موارد همنشیناند - باقری، . - 1380

-3 گسستهای تعلیم و تربیت
.1 گسست ماهوی تعلیم و تربیت مهم ترین خاستگاه و ریشه جدا انگاری تعلیم و تربیت از منظر قرآن را میتوان در دوگانگی هویت و چیستی آن دو سراغ گرفت. رهیافت به این دوگانگی از چند راه میسر است:

الف - دوگانگی مفاهیم تربیتی و تعلیمی در قرآن : قرآن کریم برای بیان واقعیتی به نام آموزش و نیز واقعیت دیگری به نام تربیت، دو عنوان و واژه مستقل برگزیده و به کار بسته است؛ زیرا از دانشطلبی و دانشآموزی، همواره با واژه »تعلیم«، »تعلم« و مشتقات آن، و از تربیت کردن، گاه با واژه »رب« و گاه با واژه »تزکیه« و سایر مشتقات آن یاد کرده است. بدین معنا که هر جا مقصود، تربیت تمامی ابعاد و نیروهای انسانی، در دو بعد مادی و معنوی، جسمی و روحی، بوده است، قرآن کریم واژه »رب« را به کار بسته است؛ مانند آن موارد که سخن از تربیت الهی، تربیت پدر و مادر و یا تربیت فرمانروایان امور، و یا مالک و صاحب چیزی در میان است.2 اما در آن موارد که مراد و مقصود، تربیت و شکوفا ساختن نیروهای معنوی انسانهاست، از واژه »تزکیه« سود جسته است؛ مانند تربیت پیامبران الهی، و کارکرد تربیتی معارف قرآن و کتابهای آسمانی، و یا موارد خود تربیتی انسان، به معنای تصمیم و اراده وی بر پاکسازی جان از رذایل و ناپاکیها. هر چند واژههای قرآنی دیگری چون رشد، هدایت، شفاء، تقوا، تهذیب، انبات، صنع، اصلاح، تطهیر و... را نیز میتوان به نوعی ناظر بر تربیت مورد نظر قرآن محسوب داشت، اما هیچ یک به پیمانه تزکیه، ناظر و متمرکز بر روی تربیت دلخواه قرآن، به مفهوم فراهم سازی بستر و زمینه رشد و شکوفایی کششها و گرایشهای مثبت معنوی و متعالی انسانی نیست. گذشته از تأمل در معنا و مفهوم تزکیه که بعداً بدان پرداخته میشود، از جمله ادلهای که برای اثبات جایگاه محوری تزکیه در میان سایر مفاهیم تربیتی قرآن میتوان برشمرد، دو چیز است:

یک. از تأمل در واژههای تربیتی و آیاتی که سیمای انسان رشد یافته و تکامل یافته از جنبه استعداد و نیروهای معنوی را ترسیم میکند، به این رهیافت نایل میآییم که سایر واژههایی که در ادبیات قرآنی حامل بار تربیتی هستند، چهره متربی در حال شدن و روندگی در مسیر کمال یابی و تربیت پذیری را تصویر میکنند، حال آنکه دست یافتن به مقام تزکیه، ترسیم کننده سیمای انسان باریافته به قله کمال و ستیغ تربیت یافتگی است. دو دلیل دیگر آن است که فرآیند رسالت پیامبران و مهمترین کار ویژه آنان در قرآن، تعلیم و تزکیه آدمیان معرفی شده است - ساجدی، . - 1383

ب - گسست مفهومی تعلیم و تزکیه: آنچه از لغت، اصطلاح اندیشمندان علوم تربیتی و آموزشی، عرف اهل زبان و کاربردهای قرآنی بر می آید، نشان دهنده آن است که تعلیم و تزکیه دست کم در دو ساحت، گسست و جدایی دارد: یک: تعلیم و تعلم در ذات خود، حامل مفهوم اثباتی و به معنای افزایش چیزی بر ذهن و نیروی عقلانی و ادراکی آدمی است، حال آنکه تزکیه، بیشتر و یا همواره، معنا و مفهوم سلبی را بازگو میکند؛ چه تزکیه در قرآن، بدان سان که قرآن پژوهان و زبان شناسان گفتهاند، به یکی از سه معنا به کار رفته است: رشد و نمو، مقدار معینی از مال که برای مساکین پرداخت میشود، و پاکی نفس انسانی. اما این هر سه معنا به یک چیز بر میگردد و آن، رشد و نمو است - سیوطی، . - 1363

ج - قبض و بسط تعلیم و تربیت: بر اساس آموزههای قرآنی، تزکیه و تربیت معنوی، مرتبت و مقامی است دایر بین نفی و اثبات که