بخشی از مقاله
چکیده
حیا و عفت از با اهمیت ترین فضایل اخلاقی محسوب می شوند بنابراین باید برای فراهم نمودن شرایط و زمینه ی رشد چنین خصیصه ای در انسان ها همت گمارد و به تربیت انسانها پرداخت . بنابراین هدف از انجام پژوهش بررسی دلالت های تربیتی مفهوم حیا از منظر قران کریم است و روش مورد استفاده در پژوهش تحلیل و تفسیر مفهومی می باشد.از مبانی تربیتی حیا می توان به توحید، پذیرش فطری بودن حیا، اختیار و توانایی انتخاب رفتار اشاره نمود.
ابعاد تربیتی حیا را می توان فردی، خانوادگی و اجتماعی دانست و قلمروهای تربیتی حیا را روابط درونی،بیرونی و الهی نام برد. شیوه های تربیتی با تکیه بر آیات، عبارت اند از: درک حضور و نظارتخداوند و حبّ او، روش الگوسازی با بیان داستان و مثال، روش موعظه و نصیحت، امر به معروف و نهی از منکر، وعده ی پاداش و جزا، روبرو شدن انسان با نتایج عمل خود، ایجاد انگیزه، مطالعه و تفکر است.
-1 مقدمه
خداوند رسیدن بشر به مقام خلیفه اللهی را می خواهد - بقره - 30/ و شایستگی رسیدن به همهی کمالات الهی را در او قرار داده است. اما برای رسیدن انسان به چنین مقامی، نیاز است در مسیردین قدم بردارد و به آموزه های قرآنی که برای هدایت انسان1فرستاده شده است، عمل کند.
دین اسلام مجموعه ای از آموزه های نظری درباره جهان، انسان و آفریدگارآنها و همچنین هنجارهای اخلاقی و دستورهای عملی مبتنی بر آن آموزه ها با سه هدف اعتقاد، تخلق و عمل است
حیا نیز یکی از مکارم اخلاقی2 است که اهمیت زیادی در زندگی انسان دارد و انسان را از آلوده شدن به زشتی ها دور نگه می دارد. روایات ائمه نشان می دهد این صفت الهی دارای جایگاه خاصی است و در راس مکارم اخلاقی قرار دارد و لازمه ی ایمان و دین است3 همچنین ارتباط تنگاتنگی با عقل و عفت و پاکدامنی دارد.
بقره 185/ 2امام صادق - ع - میفرمایند: نیکیهای اخلاق 10 تاست و در رأس آنها حیاست
فرد با حیا وجودش خیر و نیکی است زیرا در اثر شرم از پروردگار، نفس خویش را به معصیت آلوده نمی کند1 و به دیگران شر و بدی نمی رساند و به حقوق شان تجاوز نمی کند. بنابراین حیا انسان ها را در رسیدن به رستگاری یاری می رساند. با اینکه صفت حیا فطری است ولی باید زمینه های شکوفایی آن را فراهم کرد و انسان را در جهت رشد صفات الهی مانند حیا و رسیدن به کمال یاری و تربیت نمود؛ آیات هدایت گر قرآن کریم می تواند زمینه های پرورش صفات اخلاقی پسندیده ای چون حیا را فراهم نماید. بنابراین هدف از انجام این پژوهش تدوین قلمرو، ابعاد، مبانی و شیوه های تربیت خصیصه ی حیا در افراد، با استفاده از آیات روشنگر قرآن کریم است.
-2 تئوری و پیشینه تحقیق
حیا در لغت به معنی شرم و آزرم ، خودداری نفس از زشتیها ، عفت و عفاف و یا به تعبیری دیگر تأثر نفس از امری که قباحت آن امر بر انسان ظاهر شود و باعث انزجارش از آن عمل گردد.
حیا حالت راسخ و ملکه نفسانی است که اثرش انقباض و احساس ناراحتی روح در مقابل عمل زشت و امتناع از کارهای خلاف ادب از لحاظ ترس از ملامت و سرزنش است.
حیا مانع از آن میشود که انسان هر چیزی را که از قلبش میگذرد بر زبان آورد، حیا برای هر انسانی نیکو است اما کسانی که پرده حیا را دریده و در ملأ عام مرتکب گناه میشوند از نظر اسلام آبرو و احترام و شخصیتی ندارند
حیا شرمی است برخاسته از ادراک خوبیها و بدیهای اختیاری و اجتناب از آنچه عقل و عرف آن را زشت و ناپسند می داند ، است.خویشتنداری ارادی فرد در انجام اعمالی که خلاف » عرف « و » شرع « است. نوعی احساس بازدارنده که انسان را از کارهای خلاف باز میدارد و اگر انسان گناهی انجام دهد، موجب شرمندگی او میشود.
علمای اخلاق حیا را دو گونه نفسانی وایمانی دانستهاند؛ نفسانی حیایی است که در سرشت و نهاد انسان نهاده شده است مثل شرمساری از عریان شدن و خجلت از آمیزش میان مردم. حیا ایمانی خصلتی است که مؤمن را به سبب ترس از خدا از انجام دادن کردارهای گناه آلود باز دارد
مفاهیم اصلی تشکیل دهنده حیا عبارت اند از : - 1 مهار کردن نفس ؛ - 2 فعل قبیح ؛ - 3 حضور و نظارت ؛ - 4 شخص حیا کننده
مهار کردن نفس و مدیریت نفس ، یکی از اساسی ترین مفاهیم اخلاقی و از مهمترین آموزه های ادیان است. اساس نیاز به کنترل خود و مدیریت نفس این است که همواره خواست نفس ، با مصلحت انسان سازگار نیست. حیا ، نیروی کنترل کننده ای است که توان نظم دهی و مدیریت خود را به انسان میدهد. فرد باحیا در برابر تکانه ها و وسوسه های نفس ، مقاومت میکند - همان -
در زندگی انسان ، لایه هایمتعدّدی از نظارت وجود دارند که رفتار و پندار او را زیر نظر دارند . این لایه ها عبارت اند از : . 1 نظارت انسانهای دیگر . 2 خود خویشتن انسان که جدای از وجود انسان و ماهیت او و
1امام علی - ع - : حیا از کار بد ، باز میدارد .
همیشه همراه آدمی است..3حجّتهای خداوند - ائمه اطهار و پیامبر اکرم - .4 فرشتگان .5 خداوند
در لایه ی اول، انسان برخی اعمال زشت و ناپسند را بهخاطر اینکه در جامعه و مردم، بدنام نشود ترک میکند، چنانچه خداوند در آیه 108 سوره مبارکه نسایَسْمیتَخْفُونَفرماید:» مِنَ النﱠاسِ ...؛ اعمال زشت خود را از مردم پنهان میدارند « و همچنین شرم و حیا از افکار عمومی و ترس از ملامت و سرزنش مردم، یکی از عمدهترین عواملی است که موجب حسن اجرای قانون و سلامت جامعه در جهان امروز میشود - همان - .
نوع دیگر از انواع شرم و حیای پسندیده، حیا از خود است که انسان از خود و وجدان خویش، شرم و حیا داشته باشد و از ارتکاب اعمال خلاف شرع و قانون در جاهای خلوت، خودداری کند، بهطوریکه امام علی - ع - آن را از بهترین نوع حیا معرفی میکند و میفرماید: »بهترین شرم و حیا آن است که تو خود از نفس خویش حیا کنی و قدمی به ناروا برنداری
دست یابی به چنین مقام و منزلتی، زمانی تحقق می یابد که شخص در ایمان به خدا و حضور در پیشگاه وی به نهایت درجه رسیده باشد
نظارت خداوند متعال نیز عالیترین و فراگیرترین نظارت را دارد و نقصهای نظارتهای پیشین را ندارد . خداوند ، در هر مکانی و هر زمانی وجود و حضور دارد . هیچ مکانی و هیچ زمانی بدون حضور خداوند نیست
خداوند متعال در آیه 108 سوره مبارکه نساء، کسانی که از خداوند شرم و حیا نمیکنند را مورد سرزنش و ملامت قرار میدهد و میفرماید: » اعمال زشت خود را... از خدا پنهان نمیدارند « بنابراین انسان به خاطر شرم و حیا از خدای متعال ، اوامر او را انجام دهد و از اموری که منع شده است دوری نماید.
در قرآن به مفهوم حیا به صورت مستقیم در آیات متعددی - مانند نمونه آیه25 سوره قصص - اشاره شده و در مواردی هم خداوند به مفهوم حیا به صورت غیر مستقیم می پردازد در این آیات بدون این که واژه حیا آمده باشد در محتوا به حیا اشاره دارد. به عنوان مثال خداوند می فرماید: آیا نمی دانست که خدا او را می بیند؟ - العلق - 14 / و با جلب توجه به نظارت و دیدن خداوند و درک حضور او، حیا را برمی انگیزاند.
در ادبیات مذهبی، واژه عفت و حیا اکثرا در کنار هم به کار میروند و در انجام یک عمل پسندیده و یا ترک یک کار نادرست، لازم و ملزوم یکدیگرند. استمرار حیا آدمی را به عفت و پاکدامنی سوق داده و از زشتیها و پلیدیها حفظ میکند
عفت در لغات به معنای خودداری، خویشتن داری، تسلط بر نفس ،صفتی نفسانی است که در برابر حاکمیت شهوات به وجود آمده و به تعدیل تمایلات جنسی و پرهیز از شکم پرستی اشاره دارد و جایگاه انسان را از حیوانات جدا میسازد.حالتی نفسانی برای رام بودن قوه شهوانی تحت حکومت عقل و ایمان و تحت تأثیرنبودن قوه شهوانی است
عفت در حقیقت معنای گسترده ای دارد و خویشتن داری در برابر هرگونه تمایل افراطی نفسانی و کنترل شهوت است، شهوت در لغت یک مفهوم عام دارد که هرگونه خواهش نفس و میل و رغبت به لذات مادی را شامل می شود .ولی بیشتر در مورد خویشتنداری در غریزه جنسی و خوردن استفاده شده است.
