بخشی از مقاله
چکیده
تعلیم و تربیت از شئون الهی است و خداوند، این موهبت را به پیامبران و اولیای پاک خویش ارزانی کرده است تا مسیر هدایت را به بشر بیاموزند و از این روست که تعلیم و تربیت، سنت نیکوی آفرینش است.×بی تردید یکی از ارکان اساسی تکوین، توسعه و انتقال عناصر فرهنگی جامعه، نظام آموزش وپرورش آن است و به همین×دلیل پرداختن به فلسفه تعلیم و تربیت دینی بسیار حائز اهمیت است.
امروزه ضرورت فلسفه آموزش و پرورش یکی از مسائل بنیادی و هدایت کننده نظام تعلیم و تربیتی هر کشور به شمار می آید و تحقیق در خصوص آموزه های دینی و تاثیر ایده های اندیشمندان مسلمان به نوعی عناصر و چارچوب اساسی چنین ×فلسفه ای را روشن کرده است.
در این مقاله، ضمن تعریف مفاهیم تعلیم و تربیت، نگاهی به تعلیم وتربیت دینی از منظر قرآن داشته، سپس به فلسفه آموزش و پرورش اسلامی در ایران پرداخته و سرانجام به دیدگاه های مفاخر و اندیشمندان مسلمان ایرانی و آموزش و پرورش بعد از ورود اسلام به ایران توجه دارد و آثار و ارزش این آموزه ها در ماهیت آموزشی ایران را مشخص می نماید.
این مقاله از لحاظ روش شناسی با× هدف بررسی تاثیر اسلام و تعلیم و تربیت دینی بر آموزش در ایران با شیوه توصیفی تحلیلی انجام گرفته است. الگوی تربیت دینی به عنوان×مهمترین و کارآمدترین راهبرد مقابله با چالش های حاصل از تعالیم غربی، می تواند سلاحی جدی دربرخورد با جنگ نرم و تهاجم فرهنگی آموزشی غرب باشد.
واژه های کلیدیْ قرآن، نظام تعلیم و تربیت، تربیت دینی مقدمه
در شرائط کنونی، آثار مخرب آموزش و تعالیم غربی مختلف در امر تعلیم و تربیت را نمی توان نادیده گرفت و بی شک مناسب ترین راهکار برای مبارزه×با این تهاجم جهانی، توجه ویژه به آموزه های دینی است که از عوامل کلیدی در غنای تعلیم و تربیت است و اگر مفهوم و مصداق آموزش×دینی به هنگام پذیرش اسلام در × ایران باز گردد و مانند آن زمان معنادار بودن و هویت بخشی خود را به دست آورد، از نفوذ جهانی شدن تعالیم×غربی در ایران اسلامی جلوگیری می کند
مودود رحمان، در مقاله" تحلیل کلی نگرانه و تاسیس تعلیم و تربیت اسلامی" عقیده دارد: ساختار ×جامعه اسلامی متشکل از مولفه های فرد، خانواده، مسجد، گروه های اجتماعی و موسسات رسمی است و×کلیه مؤلفه های نظام تعلیم و تربیت اسلامی باید مبتنی بر نظام فراگیر دین اسلام باشد
واقعیت این است که در عصر حاضر، آن طور که تحقیقات کارنوی و راتن - - Carnoy & Rhoten, 2002 نشان می دهد، بسیاری از کتابها و ابزار آموزشی و کمک آموزشی در مدارس جهان، کتابخانه ها، رسانه های گروهی و صدها میلیون سایت های اینترنتی نیز در حال اشاعه×دیدگاه های فرا ملی در میان کودکان و نوجوانان و جوانان و سایر مردم جهان هستند، دانش آموزان ما نیز در معرض این×دیدگاه ها قرار دارند و در فرایند جهانی شدن وارد شده و می شوند. باید در چنین شرایطی به تاثیر این نگرش در نظام ارزشی و هویتی آنان حساسیت کافی نشان دهیم و یکی از انواع آماده سازی در برابر اینگونه چالش عظیم جهانی، پیداکردن هویت ملی و افتخارات×ملی با الگو قراردادن نظام تعلیم و تربیت اسلامی و ایده های اندیشمندان و عقاید آنان در خصوص مسایل تعلیم و تربیتی حاصل می گردد. کوشش در زمینه شکل گیری فلسفه تعلیم و تربیت منجر به مبنای شناختی و ارزش شناختی دینی در جوامع اسلامی گردید،
با ظهور مکتب خانه ها، علم و دانش دینی حیاتی دوباره یافت و نظام تعلیم و تربیت دینی را جان تازه بخشید و هدف غایی و مفهوم تعلیم و تربیت، اصول تربیت و روش های تعلیم و تربیتی اسلامی به خوبی توسط اندیشمندان مسلمان توصیف گردید. در خصوص تاریخ فلسفه آموزش و پرورش مسلمانان در شرق می توان به آثار و مقالات شرق شناسانی چون پدرسن، داج، ماکدیست، مؤیدخان، شالابی و اسنیدر، اشاره کرد که در آثار آنان تعلیم و تربیت دینی بطور جداگانه بررسی نشده، بلکه بطور کلی در کشور های مسلمان دیده شده است.
این پژوهش بر اساس شناخت قوانین حاکم بر نگاه تعلیم و تربیت دینی در قرآن، اسناد و مدارک تاریخی و×آثار اندیشمندان بزرگ ایرانی چون ابن سینا، فارابی و دیگران صورت گرفته است و با تکیه بر دانش فلسفی به توانمندی تمدنها و فرهنگهای اسلامی می پردازد و تأثیر علم روح و ماهیت این آموزه ها در آراء مفاخر اسلامی تعیین می گردد.
تعریف تعلیم
واژه تعلیم به معنایی علم یا هنری را به کسی یاد دادن، کسی را چیزی آموختن و آموزش می باشد
فراهم آوردن زمینه برای رشد و شکوفایی، پرورش نیروی فکری و بعد عقلانی انسان را نیز تعلیم گفته اند.
تعلیم ایجاد خلاقیت و ابتکار در فکر و نیروی اندیشه انسان است و نیز گفته شده است تعلیم، استعدادهای ذهنی انسان است.
تعلیم و تربیت به انسان اختصاص ندارد و درباره هر موجودی که قابلیت و ظرفیت های پویا و رشدیاب داشته باشد - اعم ازگیاهان، جانداران، حیوان ها و انسان ها - ، صادق است. تعلیم هرگاه در مورد انسان به کار رود چنان که این پژوهش به هنگام کاربرد واژه تعلیم همین قلمرو را در نظر دارد، بارور ساختن و به فعلیت نشاندن تمامی امکان های بالقوه و نیروهای نهفته، در کوشش و تلاش برای فعلیت بخشیدن کلیه قابلیت ها است.
در جمع بندی تعاریف های ارائه شده از تعلیم، به چند نکته می توان اشاره داشت
- تعلیم ناظر به شکوفا ساختن و به فعلیت در آوردن نیروی فکری یا ذهنی و عقلانی انسان است و از همین رو، تعلیم اختصاص به انسان ها دارد، چه تنها انسان است که از نیروی تفکر و عقلانیت بهره ور است
- نیروی ذهنی و عقل آدمی امکان رشد و افزایش دارد و چنان نیست که از هنگام زاده شدن تا مردن، یکسان و در یک مرتبه قرار داشته باشد
- از جمله عوامل افزایش و شکوفایی نیروی ذهنی و عقلی انسان، دانش افزایی و تعلیم و تعلم است
- علیم به معنی آموختن، یعنی انتقال معلومات از معلم به متعلم است، چه این که انتقال دهنده معلومات انسان باشد، و یا هر عامل و ابزار دیگری غیر از انسان که بتواند حامل و انتقال دهنده معلومات به ذهن و نیروی ادراک آدمی باشد
تعریف تربیت
برا ی تربیت تعاریف زیادی ارائه شده که برخی از آن ها عبارتند از:
- تربیت عبارت است: از فراهم کردن زمینه ها و عوامل، برای به فعلیت رساندن و شکوفا نمودن استعدادهای انسان در جهت مطلوب، تربیت در واقع هنر تغییر رفتار انسان است.
- تربیت برانگیختن استعدادها و قوای گوناگون انسان و پرورش آنها است که باید×با تلاش و کوشش متربی نیز توأم باشد تا انسان به منتهای کمال نسبی خویش به میزان طاقت و توانایی نائل شود.
- تربیت به×معنای تهذیب نیز استعمال شده که به معنای از بین بردن صفات ناپسند اخلاقی است.
- تربیت به معنای وسیع و صحیح اش اساس همه اصلاحات اجتماعی و رفتاری است.
- مهم ترین و شاید تنها وسیله دگرگونی اجتماع به صورت مطلوب، تربیت است و تربیت باید بر هر نوع اقدام سیاسی یا اجتماعی دیگر مقدم باشد .
اهمیت تربیت اخلاقی و دینی
- باید توجه داشته باشیم که تمام دستورهای اخلاقی و دینی زیر بنای فطری دارند. آنچه به عنوان دستور الهی در قران آمده است و یا پیامبر بزرگوار - ص - به آن اشاره کرده است، همه و همه براساس نیازمندیهای فطری و طبیعی انسان تنظیم گردیده است نه آن که برنامههای اخلاقی و دینی به افراد تحمیل شده باشد.
- در اهمیت پرورش دینی و اخلاقی همین بس که در پرتو آن، همهی نیازمندیهای فطری و طبیعی انسان به وسیله تقویت حس اخلاقی و دینی تقویت میگردند.
- مطالعهی آیات قران این واقعیت را آشکار میسازد که کل موجودات آسمانی و زمینی به طفیل وجود انسان آفریده شدهاند. آفرینش زمین و آسمان و همهی موجودات به دلیل خلیفه االله بودن انسان بوده است و پر واضح است که هدف، انسانی متعالی و رشد یافته است و باز روشن است که شایستگیهای افراد جز در پرتو تربیت اخلاقی و دینی امکان پذیر نمیشود.
- اگر رشد و تقویت حس اخلاقی و دینی را از جامعه انسانی حذف کنیم، جامعهی انسانی به جامعهی حیوانی تبدیل شده و اصول اخلاقی و انسانی جایگاه خود را به درنده خویی خواهد داد و از ملکات اخلاقی، عواطف انسانی، بشر دوستی، تعاون و همکاری نام و نشانی بر جای نخواهد ماند.
- انسانی که با تعالیم دینی و اخلاقی پرورش می یابد، رشد و تعالی همه جانبه خواهد داشت یعنی انسان تربیت شده ی اسلامی، علاوه بر این که خودش دارای روشنایی و نور است به دیگران نیز نور و روشنایی میبخشد.
تعلیم و تربیت دینی از منظر قرآن
قرآن کریم کامل ترین کتاب تربیتی و اخلاقی است و جامع ترین هدف ها و روش های تربیتی در ابعاد فردی و اجتماعی را در بردارد. در این خصوص، برآنیم تا با مطالعه و تدبر در آیات روح بخش قرآن کریم به روش های تربیتی که این بزرگ صحیفه آسمانی بدان تصریح نموده، توجه ویژه داشته باشیم؟ با اندک تفکری روشن می شود که انسان شدن انسان، مرهون کارهای تعلیمی و تربیتی است.
قرآن کریم مراحل آفرینش انسان را از نقطه آغازین خلقت او یعنی هنگامی که خاک به صورت گیاه درآید و به مواد غذایی و×سپس خون و نطفه مبدل گردد تا آن هنگام که در عالم جنین به صورت علقه و مضغه و×؟؟؟ درآید و آماده افاضه روح شود، متذکر می گردد. که طی این مراحل، تربیت تکوینی الهی او را همراهی می کند و پس از ولادت به بیان سه مرحله رشد یعنی؛ کودکی، جوانی و بزرگسالی می پردازد که در اینجا پای مسئولیت تربیت انسان به میان می آید.
اوست خداوندی که شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه و آن گاه از علقه تا آن که به صورت کودکی درآورد تا به مرحله رشد رسد و رهسپار دوران پیر ی شود. - سوره غافر/آیه - 16 و در آیه ای دیگر به بیان گرایش های طبیعی و غریزی انسان در مراحل مختلف رشد پرداخته و می فرماید: بدانید که زندگی دنیا، بازی، سرگرمی، آرایش، مفاخره و افزون طلبی در ثروت و فرزندان است. - سوره حدید/ آیه - 20
اینها خصلت های طبیعی و غریزی انسان است که در نظام تربیت اسلامی تعدیل و هدایت می شوند و بدیهی است که در کنار اینها استعدادهای متعالی و گرایش های معنوی که شخصیت حقیقی انسان را تشکیل می دهد، به شیوه متعادل و هماهنگ در تربیت اسلامی مورد توجه است. قرآن به تأثیرپذیری بشر از محیط و شرایط گوناگون اذعان می دارد و به انسان نسبت به تأثیرات آنها هشدار می دهد.
