بخشی از مقاله
چکیده
امروزه علاوه بر سرمایههای فیزیکی و انسانی مفهوم دیگری نیز در این رابطه مطرح شده است و آن سرمایه اجتماعی است. در رابطه با سرمایه اجتماعی سه رویکرد وجود دارد: -1 رویکرد »همبستگی از روی اجبار و ضرورت« مارکس. -2 رویکرد »داد و ستد« جورج زیمل. -3 رویکرد »ارزشها هنجارها« امیل دورکیم و تالکوت پارسونز. و از جریانات فکری تأثیرگذار دیگر، ماکس وبر است که به مفاهیمی چون »اعتماد« پرداخته است. هدف پژوهش فهم رویکرد فلسفهی تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران با توجه به انواع مبانی: نوع1 - اهداف - ، نوع2 - اصول - ، نوع3 - روشها - ، به سرمایه اجتماعی است.
طرح پژوهش حاضر کیفی است و بر اساس انتخاب نمونه هدفمند انجام شده است. شیوه جمع آوری دادهها اسنادی و نمونه هدفمند مورد بررسی کتاب درآمدی فلسفه تعلیم و تربیت جمهوردی اسلامی ایران اثر دکتر خسرو باقری است. بررسی و تحلیل یافتههای پژوهش نشان میدهد که در این اثر با توجه به سه نوع مبانی اشاره شده، سرمایه اجتماعی بیشتر در مبانی نوع 1 مورد اشاره قرار گرفته است و انسجام در بین انواع مبانی در پرداختن به سرمایه اجتماعی وجود ندارد. و فلسفهی جمهوری اسلامی ایران عمدتاً بر رویکرد ارزشها و هنجارها استوار است.
مقدمه
مفهوم سرمایه اجتماعی - Social Capital - یکی از مفاهیمی است که در دهههای اخیر بحثها و جدلهای بسیاری را در علوم اجتماعی و بهویژه در جامعه شناسی، پدید آورده است. گروهی از جامعه شناسان و دیگر اندیشمندان آمریکایی و اروپایی و نیز برخی از نویسندگان ایرانی بر این باورند که »مفهوم سرمایه اجتماعی … هم میتواند، جامعه شناسان را در بررسی علمی نابسامانیهای جامعه امروز یاری رساند و هم قادر است » شاه کلیدی … به دست سیاستگذاران و مدیران اجرایی جامعه در زمینهی مبارزهی درست با این نابسامانیها گذارد.
در باور این گروه از جامعهشناسان وپژوهشگران علوم اجتماعی ریشهی همه یا دستکم بسیاری از نابسامانیها یا ناهنجاریهای جامعه امروز در کمبود یا نبود سرمایه اجتماعی نهفته است - اجتهادی، :1386 ص - 415 استقبال کم نظیر از این مفهوم در حوزههای گوناگون علوم اجتماعی، مانند : جامعه شناسی علوم سیاسی و اقتصاد سبب شده است تا در دو دهه گذشته بخش مهمی از ادبیاتی که در این چند حوزه تولید شده، به بررسی کم و کیف سرمایه اجتماعی در جامعههای صنعتی امروز اختصاص یابد - همان - در واقع، سرمایه اجتماعی را میتوان در کنار سرمایههای اقتصادی و انسانی،بخشی از ثروت ملّی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهرهبرداری از سرمایه انسانی و فیزیکی - مادّی - و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می شود.
بدون سرمایه اجتماعی، هیچ اجتماعی به هیچ سرمایهای نمیرسد، بهطوری که بسیاری از گروهها، سازمانها و جوامع انسانی، بدون سرمایه اقتصادی و صرفا با تکیه بر سرمایه انسانی و اجتماعی توانستهاند به موفقیت دست یابند، اما هیچ مجموعه انسانی، بدون سرمایه اجتماعی نمیتواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد. از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی، به زندگی فرد، معنی و مفهوم میبخشد و زندگی را ساده ر و لذت بخشتر می کند. پس بهطور کلی میتوان گفت: هر چه سرمایه اجتماعی ملتی بیشتر باشد، آن ملت، خوشبختتر و ثروتمندتر خواهد بود.
با توجه به اهمیت روز افزون این بحث و تأثیر و نقش سرمایههای اجتماعی در حوزههای مختلف جامعه، لزوم بررسی جایگاه این موضوع در نظام تعلیم و تربیت و پرداختن به آن به عنوان موضوعی که بیشترین تأثیر را میتواند از سیستم تعلیم و تربیت برگیرد، احساس میشود. و در این تحقیق تلاش شده است که به بررسی سرمایه اجتماعی، نقش و جایگاه آن از دیدگاه »فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران« پرداخته شود.
پیشینه
فوکویاما - اختر محققی، - 1385 در کتاب »پایان نظم« میگوید: »اصطلاح سرمایه اجتماعی تا آنجا که من از آن آگاه شدم، نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی 1961 بکار رفته است.« اجتهادی :1386 - ص - 413 با بررسی منابع مختلف نظر دیگری دارد بهگفتهی وی اصطلاح سرمایه اجتماعی را نخستین بار هانی فان مربیِ آموزشیگِمناموِیرجینیایی به کاربرد در مقالهای - - 1916 نابسامانیهای نظام آموزشی کشورش، ایالات متحده آمریکا، را بررسی میکند و اصطلاح - سرمایه اجتماعی - را برای تبیین دگرگونیهایی که در روابط اجتماعی دانش آموزان مشاهده کرده، بهکار میبرد.
در نظر او سرمایه اجتماعی آن پدیدهای است که در روابط میان انسانها نهفته است و سبب پدید آمدن - حسن نیت - میان آنها میشود، همدلی آنها را نسبت به یکدیگر برمیانگیزد، آنها را پیرو جمع میکند و بدینسان زمینهی معاشرت بیشتر و روابط پایدر میان آنان را فراهم میآورد. افزایش یا کاهش سرمایه اجتماعی برمیزان حسن نیّت، همدلی و معاشرتهای اجتماعی میان انسانها اثر میگذارد. امّا بررسیهای پیشینههای مورد مطالعه نشان میدهد که میتوان در آثاری همچون مارکس، دورکیم و زیمل و پارسونز مفاهیم و مضامینی یافت که با اصطلاح سرمایه اجتماعی موردنظر هانی فان و جاکوب نزدیک است.
کارل مارکس در کتاب" سرمایه" به وضعیتی اشاره میکند که افراد در آن به همکاری و فعالیتهای اجتماعی میپردازند. وی در این خصوص به مسأله همبستگی از روی اجبار و ضرورت اشاره میکند؛ بدین معنی که شرایط منفی و بحرانی افراد را بسوی استفاده ازانرژی جمعی، تواناییهای بالقوه جمعی ، اتکا به یکدیگر و توسل به پشتیبانی یکدیگر و استفاده از پتانسیلهای گروهی ترغیب میکند مانند وضعیتی که مهاجران و پناهندگان در در کنار هم قرار میگیرند. امروزه این ویژگی به نوعی در مفهوم سرمایه اجتماعی مطرح است . یعنی همان استفاده از انرژی جمعی و اتکا به پشتیبانی افراد در مناسبات جمعی به نحوی که با نتایج مثبت یا منفی افراد را گرد هم جمع میآورد.
رویکرد دیگر در آرا جورج زیمل قابل باز شناسی است . یعنی جایی که او از مفهوم " بده بستان " یا " داد و ستد "صحبت میکند .مبنای بده بستان هنجارها و قواعد رفتاری است که افراد برای سامان دادن به مناسبات بین فردی ، مبادلات و تعاملات که برای بقای خود ضروری می دانند وضع میکنند. افراد توقع دارند ، کمک و لطفی که نشان میدهند جبران شود. برخی چنین تعبیر میکنند که این مطلب سود و نفع که ضرر تا پاداش و سود آنی و زود هنگام را در بر نمیگیرد، در مقابل ایثار و دگر خواهی قرار دارد.
در این رو یکرد مفهوم سرمایه اجتماعی به داد و ستدهایی که افراد در زندگی اجتماعی صورت میدهد تقلیل مییابد .البته با ملاحظات مشخص و منفعتی که د یر یا زود انتظار برآورده شدن آن میرود، این نگاه به مبادلات اجتماعی امروز رواج بیشتری دارد. .به عنوان مثال این نگاه، در اد بیات اقتصادی که با نئوکلاسیکها آغاز شد و وجوه فلسفه آن از مکتب اصالت سود ر یشه گرفته، وجود دارد. یا بطور کلی و مشخص در نظر یه مبادله و کنش متقابل به آن پرداخته شده است.
