بخشی از مقاله
چکیده
تالاب بینالمللی انزلی مواجه با مسائل و مشکلاتیاست که اگر راهکارهای مسئولانهای برای غلبه بر آنها در یک افق نزدیک پیدا نشود، دیری نخواهد پایید که احتضار تالاب دیگری را نیز شاهد خواهیم بود. مشکلات و چالشهای این تالاب ابعاد مختلف زیستمحیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد و به همین دلیل نیز در بررسی و تحلیل مسائل و مشکلات و برنامهریزی برای غلبه بر آنها میبایست نظرات و دیدگاههای تمام گروههای ذینفع در نظر گرفته شود. هدف این نوشتار بررسی مسائل و مشکلات تالاب و ارائه راهکارهای غلبه بر آنها از منظر جوامع محلی ذینفع با اتکا به روش تحقیق کیفی و میدانی میباشد.در این راستا، ضمن بهرهگیری از روش پیمایش اجتماعی مبتنی بر ابزار پرسشنامه، روشهای مشارکتمدار همچون تشکیل کارگاههای بررسی مشارکتی مسئله، جلسات متمرکز گروهی، نقشهکشی مشارکتی، مشاهده مشارکتی و مصاحبههای ساختارمند با ذینفعان محلی مورد توجه ویژه قرار گرفته است.
بنا بر یافتههای تحقیق، از دیدگاه اجتماعات محلی و بومی ذینفع - کشاورزان، آببندانداران، صیادان، شکارچیان، قایقرانان، اسکلهداران و... - در ایجاد وضعیت بحرانی برای تالاب بینالمللی انزلی، مجموعهای از عوامل دخالت دارند و با عمده کردن یک عامل نمیتوان به کنه مشکلات موجد بحران در تالاب دست یافت. از طرف دیگر این تحقیق نشان داد که بدون بررسی و برنامهریزی در سطح کلان حوضه آبخیز نمیتوان بر چالشهای تالاب انزلی غلبه کرد و برای اینکه در یک افق قابل انتظار بتوان به احیا حیات اکولوژیکی، زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی تالاب دست یافت، میبایست زمینههای مشارکت نهادمند تمام گروههای ذینفع از جمله جوامع محلی و بومی در مدیریت تالاب فراهم گردد.
واژگان کلیدی: تالاب، محیط زیست، مشارکت، گروه ذینفع، جوامع محلی
مقدمه
تالابها به عنوان اکوسیستمی پویا که از تنوع زیستی غنی برخوردار هستند، ویژگیهای بومشناختی منحصر به فردی را از خود به نمایش میگذارند. علاوه بر آن، حیات یک تالاب بخشی از چرخه حیات اقتصادی و اجتماعی جوامع اطراف آن نیز محسوب میشود. بنابراین وقتی یک تالاب بنا به هر دلیلی، خواه دخالتهای ناروای انسانی و خواه شرایط اقلیمی تحت تاثیر قرار میگیرد، اجتماعات مرتبط با خود را نیز تحت تاثیر قرار میدهد. به تبع این شرایط، نابودی هر تالابی اضمحلال اجتماعی جوامع پیرامون آنرا نیز به دنبال دارد. بیکاری، افت کیفیت زندگی جوامع محلی، مهاجرت به حاشیه شهرها و دیگر آسیبهای اجتماعی از جمله رهآوردهای تخریب و نابودی تالابهایی هستند که در طول صدها سال با زندگی جوامع محلی اطراف عجین شده و همزیستی متقابل داشتهاند.
تالاب انزلی نیز از جمله تالابهایی است که ابعاد زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی آن از اهمیت دوچندانی برخوردار است این تالاب حکم تصفیه خانه را برای آب رودخانههای ورودی به دریای خزر داشته و مهمترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است، زیستگاه دهها گونه پرنده و ماهی، صدها گونه موجودات گیاهی، جانوری و میکروسکوپی و دهها گونه گیاهی و در کل اکوسیستمی کم نظیر است که از نظر تحقیقاتی، علمی آموزشی نیز واجد ارزشهای فراوانی میباشد. این تالاب با داشتن چشماندازهای متنوع طبیعی و مصنوعی امکانات تفرجگاهی ویژهای را برای علاقمندان فراهم کرده و به عنوان تفرجگاهی غنی سالانه پذیرای صدها هزار بازدیدکننده میباشد و هزاران نفر از ساکنین منطقه چه بطور مستقیم و چه بطور غیرمستقیم از منابع آن ارتزاق میکنند.
این ارزشها، تالاب انزلی را در زمره اکوسیستمهای ویژه قرار داده است. متاسفانه این اکوسیستم ویژه به عنوان یکی از مهمترین تالابهای بینالمللی شناخته شده، چندسالی است با بی توجهیهای زیادی روبرو شده، تا آنجا که درآستانه یک بحران بزرگ که منجر به نابودی آن می شود قرار گرفته و در فهرست تالابهای سیاه مونترو3 Montreux قرار گرفته است. بر این اساس کشور ایران موظف به احیای مجدد سایت و جلوگیری از تغییرات اکولوژیک آن میباشد.
در این راستا، پروژه مدیریت اکولوژیک تالاب انزلی توسط دولت جمهوری اسلامی ایران به نمایندگی سازمان حفاظت محیطزیست و با همکاری آژانس همکاریهای بینالمللی دولت ژاپن - JICA - انجام گردید که در ادامه همین پروژه، بخش دوم بررسی اقتصادی - اجتماعی این طرح توسط موسسه توسعه پایدار و محیط زیست 4 - CENESTA - ، و همکاری نزدیک اداره کل محیطزیست استان گیلان در سال 1390 به اجرا درآمد. هدف اصلی این بررسی جمعآوری اطلاعات پایه و دستیابی به مواردی همچون تائید صحت و درستی مرزها و زونبندی - منطقهبندی - موجود تالاب انزلی، شناخت وضعیت معیشتی جوامع ساکن در داخل و حاشیه تالاب؛ شناخت بهرهبرداریهای اقتصادی، بررسی مشارکتی چالشها و مشکلات موجود در تالاب انزلی با جوامع محلی و دیگر گروهها و دستاندرکاران و ارائه راهکارها پیشنهادهای اجرایی و سیاستی بر پایه شاخصهای اقتصادی و اجتماعی مورد مطالعه طرح بود.
برای تحقق این اهداف، گروه بررسی کننده، فعالیتهای میدانی گستردهای را با همکاری اداره کل محیطزیست استان گیلان و ادارات تابعه در شهرستانهای انزلی، صومعهسرا، رشت و همچنین گروههای بهرهبردار محلی انجام داد و در این فعالیتها با اتکا به رهیافتها و تکنیکهای مشارکتی همچون ارزیابی مشارکتی روستایی 5 - PRA - و ارزیابی سریع روستایی - - RRA،6 بحثهای متمرکز گروهی - FGD - ؛7 نقشهکشی مشارکتی - - PM،8 نمودار ون Venn، مشاهده مشارکتی به همراه جوامع محلی، مصاحبههای ساختارمند با افراد کلیدی مرتبط با تالاب؛ پیمایش اجتماعی با استفاده از ابزار پرسشنامه در بین 550 خانوار ساکن در حوضه آبخیز تالاب، موفق به انجام بررسی گردید.
گروههای هدف مطالعه در این بررسی بهرهبرداران محلی همچون آببندانداران، ماهیگیران، کشاورزان، صیادان، فعالان بخش توریسم، همیاران محیطزیست و مسئولان دولتی و سازمانهای مردم نهاد فعال در حوضه محیط زیست استان گیلان بود.در این مقاله بخشی از نتایج مطالعه مرتبط با نظرات و دیدگاههای جوامع محلی ذینفع ساکن در حاشیه تالاب در خصوص مسائل و مشکلات آن و راههای برونرفت از بحران موجود ارائه شده است.
.1تالاب بینالمللی انزلی
تالاب انزلی در حدود 40 کیلومتری شمال رشت و در مجاورت شهرستان انزلی و دریای خزر قرار دارد. با توجه به عدم تدقیق حد و حدود تالاب، ارقام متفاوتی برای برآورد سطح آن اعلام شده است؛ با این حال، وسعت این تالاب را در فصول زمستان و بهار به علت افزایش بارندگی تا حدود 120 کیلومتر مربع ارزیابی میکنند که در تابستان و پاییز به حدود 80 کیلومتر تقلیل می یابد. این تالاب از شمال به شهر بندرانزلی و دریای خزر، از شرق به روستای حسن رود، از غرب به روستاهای نوده جیره سر و علی آباد کپورچال و از جنوب به روستاهای هندخاله و نوخاله ختم می شود. مجاورت با شهرهای بزرگی چون رشت، بندرانزلی، صومعه سرا و فومن و همچنین راههای ارتباطی فراوان، آن را از نظر گردشگری به یکی از قطبهای بزرگ کشور تبدیل کرده است.
تالاب انزلی از 4 بخش تشکیل شده است که در هر بخش رودخانهها و زهکشهای مختلفی جریان دارند و عبارتند از:9
بخش شرقی تالاب: کم عمقترین قسمت تالاب است که رشد گیاهان آبزی در این بخش بسیار زیاد میباشد. در این بخش 5 رودخانه و زهکش مهم وارد تالاب می شود که عبارتند از: رودخانه شیجان - خمامرود - ، رودخانه رمضان بکنده، رودخانه قنادی، رودخانه اللهکا و رودخانه بیج رود
بخش مرکزی تالاب: در این بخش سه رودخانه بسیار مهم جریان دارند که از دیدگاه زیست محیطی در کل بخش تالاب از اهمیت خاصی برخوردار هستند. این رودخانهها عبارتند از: رودخانه پیربازار، رودخانه نوخاله - پسیخان - و رودخانه هندخاله
بخش جنوب غربی تالاب - سیاه کشیم - : جنوبیترین بخش تالاب انزلی است و رودخانه های جاری در آن عبارتند از: رودخانه سیاه درویشان - شاخزر - ، رودخانه گازرودبار، کانال مادر، رودخانه نرگستان، چمثقال - ماسوله رودخان - ، رودخانه کلسر، رودخانه اسفند، رودخانه چکوور، رودخانه خالکایی و مرغک - طاهر گوراب - ، رودخانه بهمبر
