بخشی از مقاله
مقدمه
یکی از مباحث با اهمیت دنیای معاصر، حقوق بشر است. گرچه طرح مباحث حقوق بشر به نحو امروزی آن، سابقه تاریخی چندانی ندارد، باید اعتراف نمود که طی سالیان اخیر، حجم مطالب و مباحث آن رشد بسیار فزاینده ای داشته و هر چند خاستگاه آن غرب است، به این معنا نیست که سایر نظامات و فرهنگ ها از داشتن مفاهیم آن بی بهره اند؛ اگرچه ممکن است نگاه آنها به مسائل و بسترهای حقوق بشر متفاوت باشد.در این میان، دنیای اسلام، فرهنگ و تمدنی غنی دارد که با در اختیار داشتن منابع اصلی و توجه به امور زندگی دنیوی در کنار طرح مباحث اخروی و معنوی، دارای جایگاهی والا در نظامهای حقوقی معاصر دنیا می باشد و از آنجا که نظام حقوقی اسلام، نظامی پویا و جامع به شمار می رود، شایسته و بایسته است با توجه به طرح مباحث نو به باز خوانی آن بپردازیم و زوایای آن را نیک دریابیم که حقوق بشر، از دسته این زوایا می باشد.
مقاله حاضر، عهده دار نگاهی به اصول و مبانی و اهم مسائل حقوق بشر از دیدگاه امام علی بن موسی الرضا - ع - است. باید اذعان کنیم که طرح بحث حقوق بشر از دیدگاه آن حضرت، شاید بهترین شیوه در نیل به این حوزه حقوق است؛ چرا که ایشان عالم آل محمد - ص - بوده و از طرفی به اقتضای حوادث عمر شریف خود و زندگی در حجاز و ایران با تنوع نژادها، زبان ها، رنگ ها، ادیان و سرزمین های گوناگون رو به رو شده اند. همه این ها سبب میشود که درک مطالب و مباحث حقوق بشر از دیدگاه آن حضرت بسیار مهم و حساس باشد. برای بررسی حقوق بشر در اسلام، یکی از بهترین شیوه ها تبیین آن از دیدگاه امام رضا - ع - است به نحوی که میتوان در سیره و سخنان ایشان، هم مبانی و مفاهیم حقوق بشر در اسلام را یافت و هم چگونگی اجرای آن را به خوبی مشاهده کرد.
البته تحلیل حقوقی سخنان و کردار امام - ع - بسیار دشوار است؛ زیرا آن حضرت نه تنها حقوقدان صرف، معلم اخلاق و تربیت تنها هستند، بلکه عالم به وحی، انسان شناس، مفسر قرآن و دارنده ده ها صفات و عنوان دیگر هستند و همین امور کار تحلیل را مشکل و تفکیک قواعد را دشوار می سازد. با این حال، مقاله حاضر کوششی، با نگاه حقوقی درباره حقوق بشر از دیدگاه حضرت رضا - ع - است. بدین سبب، مطالب این نوشتار چنین سامان خواهد یافت: در ابتدا به مفهوم حقوق بشر و نحوه پدیداری آن می پردازیم؛سپس اصول و مبانی کلی آن را از دیدگاه امام رضا - ع - بررسی خواهیم نمود و سرانجام اهم مصادیقحقوق بشر را، مرور خواهیم کرد.
مبحث اول: اصول و مبانی حقوق بشر در سیره و سخنان امام رضا - ع -
حقوق بشر و شکوفایی آن از منظر امام رضا - ع - ، بر اصولی پایه گذاری شده است که بر اساس آن بشریت می تواند از زندگی شایسته در جلوه های متفاوت برخوردار شود. این اصولی که در بادی امر، مولود اندیشه های فلسفی، اخلاقی و دینی می باشد و در آن، سعادت و کمال بشری همواره مورد نظر است در روابط فردی و اجتماعی، نظام حقوقی اسلام را بارور می سازد. این اصول، در عین آنکه به عنوان منبع حقوق قابل درک است، به قواعد حقوقی، ارزش و محتوا می بخشد و به طور مستقیم یا غیر مستقیم ایجاد قاعده می کند. حال در اینجا به بررسی آنها می پردازیم.
گفتار اول: کرامت انسانی
مهمترین اصل و پایه حقوق بشر از نظر امام رضا - ع - »کرامت انسانی« است، که حکایت از شأن و منزلت بلند انسانی دارد.انسان به عنوان آفریده خداوند از یک سو، دارای کرامت ذاتی است و از سوی دیگر با به کار انداختن استعدادهای خود، در فراز و نشیب رفتاری، می تواند به مراتب کرامت نایل آید. بر اساس فرمایشات حضرت رضا - ع - ، دین اسلام برای انسان ها دو نوع کرامت قائل شده است.
بند اول: کرامت ذاتی
انسان، دارای کرامت بالذات است. زیرا خداوند متعال، بنی آدم را از همان ابتدای خلقت، مورد تکریم قرار داده و عزت و شرافت بخشیده و با تسلط آنها بر خشکی و دریا، روزی پاکیزه مقرر داشته و بدین وسیله آنان را اشرف مخلوقات قرار داده است. این، عین مضمون کلام االله مجید است که می فرماید»و لقد کرمنا بنی آدم - «... سوره اسراء، آیه . - 70تکریم انسان، علیرغم خلقت جسمانی خاکی اش، به خاطر برخورداری از روح خدایی، تا حدی است که مسجود ملائک واقع شده است.
امام رضا - ع - در این باره از پدران بزرگوارش به نقل از رسول خدا - ص - فرمودند:» رأس العقل بعد الایمان باالله، التودد إلی الناس و إصطناع الخیر إلی کل بر و فاجر - « عطاردی،/1 :1392حرّ4 عاملی، 28/11 : 1379 ؛شیخ صدوق، - - 35 /2: 1425اوج خردمندی، پس از ایمان به خدا، دوستی با مردم و نیکوکاری نسبت به هر انسان نیکوکار و بدکاری است - .روش و منش امام رضا - ع - ، رفتاری انسانی با تمامی مردم است. ضابطه و معیار اصلی انسان بودن است.در این نوع از کرامت به فرموده امام رضا - ع - همه افراد انسانی شایسته اند که مورد مهر و نیکی قرار گیرند و تقوا که یکی از اصولی ترین مولفه های دینی است، ملاک عمل واقع نشده است.
انسان، در روابط اجتماعی و جمعی باید انسانیت خود را به منصه ظهور برساند و بر اساس انسانیت خویش با همگان رفتاری انسانی داشته باشد؛ یعنی میزان و شاخصه رفتاری و راه روش زندگی اجتماعی باید انسانیت انسان باشد، نه چگونگی رفتار دیگران. لذا نباید رفتار نیک خویش را به علت بد رفتاری و نا هنجاری دیگران از آنان دریغ کرد. چه بسا که رفتار انسان با این دسته از افراد آنها را بیدار کرده و به اشتباه خود آگاه کند و این می تواند آموزنده اصول انسانی و گسترش دهنده انسانیت باشد. انسان وقتی از مؤمنان نیکی دید، به آنان می گراید و راه و روش آنها را سرمشق زندگی خود قرار میدهد.
بند دوم: کرامت اکتسابی
از ابراهیم بن عباس صولی نقل است که گفت:امام رضا - ع - ، در مورد سوگند و کفاره آن، که آزاد کردن بنده ای باشد سخن می گفتند. در پایان فرمودند:» سوگند می خورم به قرابتی که با پیامبر خدا - ص - دارم، اگر کسی گمان کند که من بهترازاین هستم- اشاره به یکی از غلامان سیاه خود- درست نیست،مگر این که من عمل شایسته داشته باشم تا که بهتر از او باشم - .«شیخ صدوق، - 237/2: 1425 بر این اساسامام رضا - ع - ، حقوق اصیل اسلامی را بدین گونه برای برای ما تبیین می فرمایدکه تمامی انسانها ذاتا دارای شئون و حیثیات برابرند؛ اما هر کس می تواند با تبعیت بیش از حد از تمایلات غریزی، اخلاقا محکوم به سقوط باشد یا با به کار انداختن استعدادهای جمیله خود، مراتب کمال انسانیت را طی کند و به مدارج عالیه ارتقاء یابد. بدین ترتیب است که رفتارهای انسانی، مراتب و جایگاه های متفاوتی را ایجاد می کند و در نتیجه، افراد نسبت به یکدیگر برتری می یابند. همان منطقی که در کلام خداوند متعال مشاهده می شود که: »إن أکرمکم عند االله أتقاکم - « سوره حجرات
