بخشی از مقاله
چکیده
بدیهی ترین حق آدمی زنده ماندن است. حق حیات به عنوان موهبت الهی، امری فطری و طبیعی و پایه اساسی مجموعه حقوق انسانی است که تعرض به آن امری ناپسند است. حیات شرافتمندانه انسانی و منع تعرض به آن در موازین بینالمللی متعدد پیش بینی شده است که از جمله آنها می توان به اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و اعلامیه حقوق بشر اسلامی قاهره اشاره کرد. اندیشمندان اسلامی نیز به مقوله حق حیات توجه ویژه ای مبذول داشته اند و در نوشته های خود بر اهمیت آن تأکید ورزیده اند. از دیدگاه علامه جعفری نیز حق حیات در اسلام به عنوان طبیعی ترین و اولین حق شناخته شده است و آن هم »حق حیات شایسته« نه زندگی مطلق و توام با اهانت، زجر و شکنجه. بر چنین بنیانی، ایشان حیات را نه صرفاً یک امر مادی و این دنیایی بلکه مقوله ای معنوی و پیوسته با حیات اخروی می دانند که باید نقش دستورات الهی و معنوی در آن پررنگ باشد. این پژوهش در پی آن است که ضمن تشریح حق حیات ار دیدگاه علامه به تطبیق آن با موازین بین المللی حقوق بشر بپردازد.
کلیدواژهها: حقوق بشر، حق حیات، اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه حقوق بشر اسلامی، کرامت انسانی
مقدمه
حق و ارزش حیات را میتوان به عنوان پایهای ترین مفهوم حقوق بشر فرض کرد به طوری که وجود دیگر حقوق به آن وابسته است. از نظر حقوقی انسان از حیوان متمایز نیست مگر به واسطه حقوقی که برای او به رسمیت شناخته شدهاند که مقدم و بیش از همه، حق زندگی است . این حق برای انسان شرط نخستین وجود و تداوم جسم و تن او میباشد. به لحاظ تاریخی و فلسفی حق حیات زیربنای دیگر حقوق بشری است و در صورت عدم شناسایی و تأکید بر حفظ آن سایر حقوق انسان بیفایده خواهد بود. اهمیت این حق تا به آنجاست که حتی در شرایط اضطراری نمیتوان آن را نادیده گرفت.بیتردید، حیات در همه اشکال و چیدمانهای خود، اوجی بلند در اسلام دارد. حیات موهبتی الهی است. تنها خداوند است که می تواند حیات ببخشد و نیز تنها اوست که میتواند به هستی پایان دهد. حیات انسانی نیز یکی از رازآلودهترین مخلوقات خداوند است؛ ازاینرو، باید ارج نهاده شود و حمایت و نگاهبانی گردد.
قران مجید برای جان افراد ارزش فراوان قائل است و قتل نفس را به منزله کشتار همه مردم و نجات جان افراد را به مثابه نجات همگان میداند.1در این کتاب آسمانی، قتل نفس غیر از مواردی که استثنائاً برای حفظ سلامت جامعه براساس ضابطهی حق مقرر شده، از نظر دنیوی موجد حق برای اولیای دم،2 و از نظر اخروی برای مرتکب، غضب خداوندی و عذاب جهنم است.3 - هاشمی، - 289 :1391 امروزه، اصل عدم مداخله دولتها در امور داخلی کشورهای دیگر متزلزل شده است. حق حاکمیت، دولت را از تکالیف و الزامات بینالمللی و تعهدات خود در قبال حقوق بشر معاف نمیکند. - طباطبایی موتمنی، - 29 :1390 این نکته را نباید از نظر دور داشت که وظیفه دولت در احترام به حق زندگی فرد و اتباع خود، تنها به صیانت و حمایت از جان آن ها و جلوگیری از جرایم و تبهکاریها و تأمین نظم عمومی محدود نمیشود؛ بلکه این حق، متضمن حقوق فرعی دیگری از قبیل حق تغذیه، حق مسکن، حق بهداشت و حق آموزش و پرورش است که بدون آنها حق زندگی و سایر آزادیهای فرد آسیبپذیر خواهد بود؛ زیرا برای گرسنه و بیمار و بیکار و یا کسی که سرپناهی ندارد و یا از حداقل سواد برخوردار نیست تمتع کامل از همه آزادیها ممکن و میسر نمیباشد.
نگارنده در تحقیقات خود به این نکته کلیدی پی برد که حق حیات و لزوم حفظ آن در آثار نویسندگان و محققین از اهمیت والایی برخوردار است و هر فردی بنا به آبشخور فکری و اعتقادی خود به دنبال توجیه پاسداشت این حق بدیهی و بنیادی میباشد. از دستاوردهای علمی موجود در این زمینه میتوان به کتاب هایی همچون حقوق بشر و آزادیهای بنیادین تألیف دکتر بیژن عباسی، حقوق بشر در جهان معاصر اثر دکتر سید محمد قاریسیدفاطمی، تحلیل گفتمان حقوق بشر در اندیشه فقهای معاصر شیعه نوشته محمد کمالی گوکی، حقوق جهانی بشر تألیف مرحوم محمدتقی جعفری و چندی دیگر از کتب و مقالات سایر اندیشمندان اشاره کرد که هریک فراخور بحث مورد استناد قرار گرفتهاند .بدون اینکه بخواهیم کلام را تطویل دهیم درباره رهیافت این تحقیق باید بگوییم که حق حیات در نظام حقوق بشر غربی علیالاصول مطلق و تخدیش ناپذیر به حساب میآید و عمولاً جرایمی را مستحق مجازات مرگ میدانند که وخیم و سنگین محسوب شود.
اما در گفتمان اسلامی حقوق بشر که برگرفته از دستورات شرع انور میباشد، دایره حق حیات تا حدودی محدود شده و اعدام را علاوه بر جرایم وخیم شامل برخی دیگر از جرایم که با دفعات بیش از سه بار - همچون شرب خمر، زنا، لواط و ... - اتفاق میافتد، در نظر گرفته است. بناء علی هذا پژوهش پیش رو نیز تبیین حق حیات از دیدگاه حقوق بشر غربی و نظام اسلامی حقوق بشر را وجهه همت خود قرار داده و با تکیه بر آرای سترگ یکی از اندیشمندان اسلامی به ایضاح این حق ابتدایی بشر میپردازد.با امعان نظر به مطالب فوق، رسالت این نوشتار شناخت حق حیات و تحلیل مفهومی آن، بازشناسی در اسناد بینالمللی حقوق بشر و تشریح آن در اندیشههای علامه جعفری - ره - میباشد که در ادامه مورد واکاوی قرار می گیرد.َسادٍ فی الاَرْضِ...-1 فَکَأَنﱠمَا قَتَلَ النﱠاس جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیَاهَا فَکأَحْیَاأَنﱠمَاالنﱠاس جَمِیعاً ... - مائده - 32 / 2تَقْتُلُوا وَلاالنَّفْسَا لَّتِیحَرَّ مَاللَّهُبِالْحَقِّإلاَّ ومَقُتِلَنْمَظْلُوماً فَقَدْجَعلِوَلِیِّهِلْنا سُلْطاناً یُسْرِففَلا الْفِیقَتْلِإِ نَّهُمَنْصُوراًکانَ - اسراء - 33 /ًا مُتَعَمﱢدًا-3وفَجَزَاؤُهُ جَهَنﱠمُ خَالِدًا فِیهَاغَضِبَاللﱠهُوَعَلأَعلَدﱠیْهِعَنلَهُو وعَذَابًا عَظِیمًا - نساء - 93 /
مفهوم و محتوای حق حیات
همه افراد بشر حق حیات دارند و هیچکس نمیتواند این حق را از انسان سلب کند مگر به موجب قانون که آن هم در زمینههای استثنایی اِعمال میشود. فلسفه وجودی قوانین کیفری نیز آن است که نتوان فردی را به طور خودسرانه و بدون مجوز قانونی از زندگی محروم کرد. حق زندگی عبارت از حق کشته نشدن فرد به دستور یا اجازه مقامات عمومی و حفاظت از فرد در برابر تهدیدها و خطرات بر زندگی توسط این مقامات میباشد. ازاینرو، در مورد حق زندگی دو نوع تعهد را برای دولت میتوان در نظر گرفت: تعهدهای سلبی و ایجابی. در تعهدهای سلبی، دولت نباید زندگی شهروندان را به مخاطره افکند. در عین حال، امروزه تعهد دولتها در تضمین حق زندگی انسانها گسترش یافته است و فقط تعهدات سلبی را دربرنمیگیرد، بلکه تعهدات ایجابی نیز در این مقوله وارد شدهاند. در این معنا، حق زندگی شهروندان نه تنها دولتها را متعهد میسازد تا جان شهروندان خویش را نستانند، بلکه باید زمینهای فراهم کنند تا حق زندگی شهروندان به بهترین شیوه حفظ شود.
- قاری سیدفاطمی، - 152 : 1379 به بیان دیگر، حق زندگی هم مستلزم و به معنی یک ترک فعل یعنی عدم دخالت دولت - تعرض نکردن به زندگی افراد - و هم یک فعل مثبت دولت - حفاظت از زندگی افراد - می باشد. برای مثال، دولت موظف است مقررات لازم را برای برخورد با کسانی که حق زندگی شهروندان را مورد تعرض قرار میدهند، پیشبینی نماید. یا »دولت باید با عواملی آلودگی محیط زیست که موجب کوتاهی عمر شهروندان می شود، مقابله نماید.1 « - ویژه، - 139 :1393 به هر ترتیب، میتوان گفت »حق حیات، حق - ادعایی حقوقی است که شهروندان واجد آن هستند. این حق - ادعا، سه مکلف و متعهد اقتضا دارد: ذیحق، دیگر شهروندان و دولت. و البته واضح است این سه تعهد در عرض یکدیگرند و نه در طول یکدیگر، بدین معنا که همزمان هر سه مکلف فوق، متعهد به محترم داشتن این حق هستند. 2« - قاریسیدفاطمی، 1389، جلد - 41 :2
در اسلام حق زندگی، حقی خدادادی و مشروط به شروطی است که خداوند تعیین کرده است. از سوی دیگر، بینش اسلامی نسبت به زندگی به گونهای نیست که جنبههای مادی را بر دیگر جنبه ها مقدم دارد و آن را پایه دیگر ابعاد بداند. به دیگر سخن، در نظام حقوقی و کلامی اسلام، زندگی هم بُعد مادی و هم بُعد معنوی دارد. - میرموسوی و حقیقت، - 214 - 215 :1388 آیات قرآن نیز بر کرامت انسانی و ذاتی انسان تأکید میورزند و در بسیاری از آیات همه بشریت را با عباراتی همچون »یا بنی آدم3 «، » الانسان4« و »الناس5« ضمن خطاب، مورد تکریم خویش قرار میدهد. بنابراین اصل کرامت انسان، فارغ از رنگ، نژاد، دین، مذهب و ... مورد تأکید اسلام بوده و براساس آن هرگونه تعدی به کرامت انسانی مورد نکوهش می باشد. ازاین رو، می توان گفت قرآن برای انسان نوعی مصونیت را محترم شمرده است که فقط از انسان بودن او ناشی میشود و فارغ از اسلام و ایمان وی می باشد. بنابراین نادیده انگاشتن این
مصونیتها مورد انکار و انتقاد قرآن است.
ذکر این نکته ضروری است که آیات الهی حیات انسانی را فینفسه شایسته حفظ، بقا و حمایت می داند و برای اسلام و ایمان ویژگی خاصی را در نظر نگرفته است. بنابراین به جرأت میتوان ادعا نمود که احترام حیات بشری اصل اولی است و جمیع احکام مقرر و مترتب برای عنوان »انسان« برای همه بشریت ثابت است مگر آنچه دلیل و مخصصی آن را اخراج نموده باشد. و اصل در دم، احترام آن است حتی دم کافر، مگر آنکه دلیلی برخلاف آن ثابت گردد. - محمدی، - 103 :1394
-1 برای مثال، دیوان اروپایی حقوق بشر در آرای متعدد خود بدین موضوع اشاره کرده است که دولت باید زندگی اتباع خویش را حفظ کند و برای این منظور تعهدات مثبتی دارد تا استانداردهای معمول برای زندگی افراد را در نظربگیرد.
-2 از نظر وسلی نیوکام هوفلد واژه حق میتواند چهارگونه رابطه حقوقی را دربر گیرد. به عبارت دیگر، واژه حق در چهار قلمرو مختلف حقوقی مورد استفاده قرار میگیرد: حق - مطالبه - ادعا - ، حق - آزادی - امتیاز - ، حق - قدرت - اختیار - و حق - مصونیت - امنیت - . برای مطالعه بیشتر در این زمینه نگاه کنید به: قاریسیدفاطمی، سید محمد، حقوق بشر در جهان معاصر، جلد 2، انتشارات موسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش - 1389 - ، بالوی، مهدی و بیات کمیتکی، مهناز، دولت حق بنیاد، جلد 1، انتشارات مجد - 1396 - و راسخ، محمد، حق و مصلحت - مقالاتی در فلسفه حقوق، فلسفه حق و فلسفه ارزش - ، انتشارت طرح نو . - 1387 -
-3 اعراف / آیات 27، 31 و 35 -4 اعراف / آیات 26 و 27 ؛ الرحمن 3 / ؛ انفطار 6 / ؛ تین 4 / ؛ علق / آیات 2 الی 5 -5 حج 65 / ؛ بقره 143 /
