بخشی از مقاله
چکیده
عطار نیشابوری، یکی از صوفیانی است که در کتب خویش به آوردن قصه و حکایت اهتمامی خاص داشته است، هر موضوع اخلاقی یا عرفانی را که می خواسته است بیان کند، به نوعی آن را با حکایتی می آمیخته، تا بهتر در ذهن شنونده بنشیند. از این جهت شناخت عوامل تشکیل دهنده ی داستانهای او مهم است. دراین پژوهش عناصر داستانی موجود در حکایت های منطق الطیر مورد بررسی قرار گرفته و گفت و گو که عنصر مهم داستان های اوست در ابعاد مختلف از قبیل: گفت و گوی یک طرفه، دو طرفه، چند طرفه و تک گویی درونی شخصیت اصلی بررسی و تحلیل شده است.
گفت و گوها بدون کنش فیزیکی ارائه شده است، طبقات مختلف اجتماعی در آن حضور دارند و بیشتر آن ها شخصیت های گمنام محسوب می شوند به جز مواردی که از زبان مرغان بیان می شود . شخصیت اه ساده و از نوع ایستا و پویا هستند، تشخّص زبانی ندارند، راوی این حکایت ها در اکثر موارد بر تمام اعمال و افکار شخصیت ها اشراف دارد و دانای کل مداخله گر محسوب می شود. حکایت پردازی عطار صرفاً ابزاری برای تبیین و تعلیم مسائل اخلاقی است که به طور مستقیم یا از طریق بیان حکایت ها و تمثیل های گوناگون به زبان نمادین بیان شده است.
مقدمه:
دنیای شعر و شاعری دنیای شگفتی است و مستلزم داشتن ذوق، احساس و سینه ای مالامال از هنر و دانایی می باشد. شاعر در این دنیا به زبانی خاص ترنّم و تکلّم می کند، پس باید به صفاتی آراسته باشد:»باید که سلیم الفطره، عظیم الفکره، صحیح الطبع، یّجد الرّویّه، دقیق النظّر باشد در انواع علوم متنوع باشد و در اطراف رسوم مستطرف زیرا چنان که شعر در هر علمی به کار همی شود هر علمی در شعر به کار همی شود
همان گونه که داستانها و اتّفاقات برجسته بر اثر گذشت زمان گسترش مییابند و شاخه - episde - های دیگر را هم، که مربوط به دوره های دیگر و افراد دیگر است، در درون خود ذوب میکنند و با آنها ترکیب میشوند، متّفکران بزرگ هم با آوردن یک اندیشهی کلان یا یک اسلوب و فرم جدید، دیگر اندیشههای پراکنده را، که هر کدام حاصل ذهن و تجربه ای است ، وارد منظومهی فلسفی و فکری و هنری خود میکنند و بدان وحدت میبخشند. عطّار میراث تصوّف خراسان و میراث شعر قبل از خود را در منظومهی فکری و هنری خویش ذوب کرده و در صورت چند مثنوی و یک دیوان به آنها شکل بخشیده است.
منظومهمنطقی الطّیر عطّار نمایشگاه ذوق و هنر قوم ایرانی است که در خلال آن نبوغ و نگاه شگرف صدها هنرمند قبل از عطار نیز حضور دارد. هر داستان کوچکی از داستان های منطق الطیرحاصل ذوق روایت کنندگان آن حکایت هاست که در طول قرون و اعصار بدان پرداختهاند و هر ذوقی ، با شیوهی روایت خویش، آن حکایت کوتاه و ساده را ژرفی و جلای بیشتر بخشده است تا آن گاهکه به دست هنرمند بزرگی چون عطّار رسیده ودر ترکیب نهایی خویش به صورت یکی از شاهکارهای ادبیات جهان در آمده است
این کتاب که عطّار آن را گاهی منطق» الطّیر« و زمانی »مقامات طیور« نامیده است و دیگران عنوان » طیور نامه« هم بدان دادهاند از لحاظ لفظ و معنی در شمار دلکشترین کتبی است که از این جنس در زبان و ادبیات فارسی تابه حال به جهانیان عرضه شده است. مجموعهای است از لطایف حکمی و نکات قرآنی و اشارات مصطفوی و عبارات اولیای حق که در بهترین قالب الفاظ فارسی گنجانیده شده است.
مضمون این کتاب، یعنی حرکت جمع کثیری از مرغان جهان برای یافتن سیمرغ کوه قاف و پرواز دسته جمعی آنان به سوی قاف و مسجد اقصای دل است. نام منطق» الطّیر«قبل از عطّار به وسیلهی دیگران در کسوت الفاظ و عبارات آمده است. رساله الطیر ابوعلی سینا و حرکت اصناف مرغان از کوه عقاب - الموت - و رسیدن به ملک اعظم پس از گذشتن از هشت منزل پرخوف و خطر و تحمّل مشقّات و ناکامیهای بسیار، و رساله» الطّیر «امام محمّد غزالی که به نظر نگارنده سرمشق و دلیل و راهنمایی عطّار در سرودن منطق» الطّیر« بوده است. و حرکت دسته جمعی مرغان در باب الحمامه» المطوقّه« در کتاب کلیله و دمنه، و قصیدهی منطق» الطّیر« حکیم بدیل الدین خاقانی گواه بر این مدعاست.
مرغانی که درمنطق الطّیر از آنها نام برده شده است هر کدام نشان صنفی از اصناف آدمیانند. طاووس و گنجشک و بوم و کبک دری هر کدام نمونه هایی کامل از انواع مختلف بشرند که یکی پا بند مال و منال است و دیگری گرفتار جاه و جلال، یکی با خرافات سرگرم است و دیگری با دور اندیشی و آخر بینی حکما و فلاسفه مشغول و همه به علت عُجب و خود بینی که دارند طریقی را که برای ادامهی حیات پیش گرفته اند بهترین و بالاترین طرق میانگارند و هدهد سلیمان که نمونه ی کامل مرشد راه دان است پردههای پندار آنان را میدرد و راه راست و صراط مستقیم را به آنان مینمایاند و با صبر و بردباری و در عین حال با عشق و گرمی عجیبی آنها را به سر منزل مقصود هدایت میکند.
گفت و گو با هر پرنده در پنج بیت، ساختاری سه جزیی وجود دارد که در آن، یک پرنده ، یک پیامبر و یک شخصیت منفی - ضد قهرمان - دیده می شود. پرنده در سه مفهوم طیر، سالک و روح؛ پیامبر در مفهوم نبی، ولی خدا و پیر؛ شخصیت منفی درمعنای قاموسی واژه نفس وجسم به کار رفته است؛این سه مفهوم درتمام قسمت های سیزده گانه ثابت است.
بحث و بررسی:
در بررسی داستان پردازی منطق الطیر مقولات زیر مورد بررسی قرار می گیرد:
توضیح عناصر داستان شامل: طرح و پیرنگ، درونمایه، شخصیت و ویژگی شخصیت ها و شیوه ی شخصیت پردازی، روایت، زمان و مکان، گفت و گو و انواع آن و همچنین گفت و گو در شاهکار ادبی و بررسی گفت و گو در حکایتهای منطق الطیر.
-1-2 عناصر سازنده ی داستان
-1-1-2 طرح یا پیرنگ:
طرح یا پیرنگ در داستان مجموعهی سازمان یافته ی حوادث یا وضعیت و موقعیتهاست. در حقیقت پیرنگ نقل حوادث است، با تکیه بر روابطعلّی و معلولی.
ساختار داستانی در مفهومی که امروزه از آن در نظر داریم در داستانهای قدیم و به خصوص در حکایتها و تمثیلهای فرعی و مستقل که حوادث در آن ها بر اساس سیر طبیعی زمان شرح میشود، چندان رعایت نمیشود. در این داستانها به ندرت طرحی پیچیده و یا ابداعی در ساخت آنها به چشم میخورد. - پور نامداریان - 235 :1375 هر حکایت یا داستانی مطابق با ساختار روایی شامل سه بخش است:
» مقدمه، گره افکنی یا تنهی داستان، گره گشایی یا نتیجه گیری « - یونسی، . - 15 :1340 در حکایت-های منطق الطیر به دلیل مکالمه ای بودن شکل ظاهر آن ها هیچ یک از این بخشها نمود مستقلی ندارند، با وجود این میتوان گفت و گو یا یک رویداد را طی این سه مرحله نشان داد:
.1در قسمت مقدمه: در بیشتر حکایت ها شاعر با آوردن فعل گفت و گو و ذکر نام یکی از شخصیت ها باب ورود به داستان را باز می کند، مانند پادشاهی بود بس عالی گهر - سیدصادق گوهرین،. - 54 :1378 کوف آمد پیش چو دیوانه - همان: - 57، صعوه آمد دل ضعیف و تن نزار
در مواردی زمان یا مکان یا حالت یا وضعیتی که برای ورود به داستان لازم است را بیان میکند. مانند پادشاهی بود بس صاحب جمال - همان: - 62 گفت چو اسکندر آن صاحب قبول - همان: - 64 هدهد رهبر چنین گفت آن زمان - همان: . - 66 چون بمرد آن مرد مفسده در گناه
.2در قسمت دوم آنچه روی داده و آنچه گفته شده است ذکر می گردد.
.3 در قسمت نتیجه گیری، داستان با حاضر جوابی یکی از طرفین گفت و گو یا ذکر یک نکتهی عرفانی یا اخلاقی توسط شخصیت اصلی به پایان میرسد.
