بخشی از مقاله
چکیده
منطقالطیر عطار از آثار برجسته عرفانی در ادب فارسی است. عطار در این اثر روشهاي متعددي براي قصر الفاظ و جملهها به کار برده است. در این پژوهش ده روش پرکاربرد حصر در منطقالطیر بررسیمیشود. برخی از این روشها در بیشتر متون معانی مطرح شده است؛ مانند ایجاد حصر با کاربرد ادات حصر، ایجاد حصر با کاربرد ضمیر منفصل، ایجاد قصر با تکیه دادن آهنگ به کلمه، ایجاد قصر با »تا«، ایجاد قصر با کلمات تعمیمگر. برخی دیگر مانند ایجاد حصر در معنی ثانوي استفهام انکار، ایجاد حصر با براعت استهلال، ایجاد حصر با قرینه معنوي، در متون بلاغی نمودي ندارد و یا بسیار کمرنگ به آن پرداخته شده است.
هدف عطار از کاربرد »حصر و قصر« متنوع است. بیشترین هدف حصر، تأکید است و عطار نیز بیشتر با همین هدف از آن بهره میبرد. مبالغه نیز از اهداف دیگر حصر در منطقالطیر است. باتوجهبه محتواي عرفانی منطقالطیر اهدافی مانند نشان دادن عظمت مقصور علیه - وقتی مقصور علیه حق است - ، نشان دادن حقارت مقصور علیه - وقتی مقصور علیه کثرات است - و مهمتر از همه ترغیب و تحذیر در وادي عرفان و سلوك پرکاربردترین اهداف عطار در استفاده از حصر و قصر است.
1 مقدمه
حصر و قصر از مباحثیاست که در ذیل علم معانی بحث میشود. قصر در لغت به معناي حبس، - آق اولی،107 :1346؛ مازندرانی،190 :1376؛رجایی، - 121 :1340، کوتاهکردن - رضانژاد،:1367 268؛همایی، - 123 :1370 تنگگرفتن و منعکردن از سفر و در بحث عبادات کاستن عدد رکعتهاي نماز براي مکلف مسافر است - رضانژاد،. - 268 :1367 قصر در اصطلاح بلاغت عبارت است از »تخصیص شیئی به امرییعنی قراردادن شیئی را مختص و منحصر به امري بدین معنی که از آن امر تجاوز به غیر او نکند« - رجایی،. - 121 :1340 به بیانی ساده تر،تخصیص موصوفی به صفتی و یا تخصیص صفتی به موصوفی است - تقوي،90 :1363؛ آهنی، :1360 در این پژوهش، پس از بیان کلیات،شیوههاي مختلف حصر کلمات و جملات در منطقالطیربررسی میشود. روش پژوهش به صورت توصیفی تحلیلی است و هدف از آن بررسی انواع شیوههاي حصر و قصر در منطقالطیر عطار است؛ همچنین به اهداف کاربرد حصر در این اثر نیز توجه شده است.
در متون معانی روشهاي مختلفی براي قصر و حصر بیان شده است. البته برخی از این روشها ویژة زبان عربی است و در فارسی شاهدي ندارد. برخی شیوههایقصر در بیشتر متون معانی مرتب تکرار می شود - مثل حصر با ادات - و برخی دیگر تنها در یک یا دو کتاب دربارة آن بحث شده است - مثل حصر با »تا. - «اکنون این پرسش مطرح است که آیا در عرصه زبان که بسیار پویا و متحرك است،میتوان چارچوبی محدود و معینشده مانند فورمولهاي ریاضی و فیزیک در نظر گرفت و سپس براي قصر کلمات و جملات تنها چند روش معدود ارائه کرد و سپس یادآور شد آنچه فقط در این قالب و الگو بگنجد در حوزة قصر است؟ باتوجهبه این پژوهش میتوان دریافت مباحث مطرح دربارة حصر و قصر درخور تأمل بیشتري است و شاید بهتر است این موضوع بازنگري شود.
با بررسی منطقالطیر شواهدي از قصر استخراج شد که برخی از آن،درذیل شیوههاي قصر، در متون معانی نیامده است؛ مانند»حصر در معنی ثانوي استفهام انکاري« یا »ایجاد حصر با قرینه معنوي« که در هیچیک از متون معانی بررسینشده است. پس از بررسیشیوههایحصر و قصر، پرکاربردترین اهداف به کارگیري حصر در منطقالطیر در ذیل پنج دسته بررسی شد؛ قصر با هدف تأکید، قصر براي نشاندادن عظمت و بزرگی و برجستهکردن مقصورعلیه، قصر براي نشاندادن حقارت و پستی مقصورعلیه، قصر با هدف اغراق و مبالغه، قصر با هدف ترغیب و تحذیر.
12 پیشینه پژوهش
بهجز متون معانی که بیشتر بیان کلیات قصر و حصر است، پژوهشهایی کاربردي در این باره به ثمر رسیده است. »جایگاه حصر و قصر در شعر قیصر امینپور« - کیخاي فرزانه، - 1391، »بررسی و نقد حصر و قصر در غزلیات حافظ« - صیادکوه، - 1394، »قصر و حصر در متون منثور عرفانی« - آقاحسینی و جمالی، - 1390 از آن جمله است. شباهت پژوهشهاي نامبرده با این مقاله، در بیان کلیات است. درواقع زمینه کاربردي تحقیقات متفاوت است. گفتنی است دربارة حصر و قصر در منطقالطیر عطار پژوهش مستقلی تاکنون به انجام نرسیده است.
2 اجزاي حصر و قصر
قصر و حصر دو جزء اصلیدارد: مقصور و مقصورعلیه. نکته درخور توجه در بررسیمتون معانی، تعریفهاي مختلفی است که از این دو جزء ارائه شده است. برخی مقصور علیه را کسییا چیزي دانستهاند که قصر براي آن صورت میگیرد و در مقابل مقصور عبارت از فعلیا حالتیاست که به کسییا چیزي اختصاص می یابد - صفا، 26 :1338؛ رضانژاد، 261 :1367؛فرشیدورد، 407 :1363؛ دیباجی،. - 106 :1376برخی دیگر آوردهاند کسییا چیزي - مسندالیه - که قصر بر آن صورت میگیرد »مقصور« و فعل یا اسم یا ظرف و به طور کلی حالتی - مسند - که بدان اختصاص یافته، مقصورعلیه است.
مقصور در لغت به معنی ویژهشده،یعنی آنچه خاص امري است و از امور دیگر سلب شده است و مقصورعلیه به معنیویژه شده براي اوست - ر.ك: فرشیدورد، - 407 :1363؛ بنابراین بهتر است نظر اول پذیرفته شود؛میتوان گفت نظر دوم تنها خاص شمیساست و دیگر نویسندگان مثل گودرزي در »هنجار سخن« همان سخنان شمیسا را نقل کردهاند. با این توضیحات در جمله»شاعري غیر از سعدي نیست«، صفت »شاعربودن« را فقط به »سعدي« اختصاص دادهایم؛ پس صفت شاعري »مقصور«، سعدي »مقصور علیه« و غیر »ادات قصر« است؛ معناي سخن این است که تنها یک شاعر وجود دارد و آن هم سعدي است که البته در این سخن اغراق و مبالغه را نباید از نظر دور داشت.
21روشهاي ایجاد قصر
مقصود از شیوههاي قصر، کلمات، تعبیرات و راههایی است که مفهوم قصر و تخصیص را برساند. برخی از این روشها در متون بلاغیویژة زبان عربی و برخی دیگر خاص زبان فارسی است. البته میتوان برخی از این روشها را در بین دو زبان مشترك دانست. روشهاي قصر در متون بلاغی عبارت است از:
١ - ایجاد قصر با کاربرد ادات قصر که عبارت است از جز، مگر، تنها، بس، بسنده، فقط، الا بعد از حرف نفی و امثال آن. - همایی،126: 1370؛ شمیسا، - 131 :1386؛
٢ - ایجاد قصر با تقدیم مفعول بر فعل مخصوص در ضمایر مثل: »تو را میخوانم« - همایی،:1370 - 126؛
٣ - ایجاد قصر با آوردن ضمیر با فعل رابط استن، منم، تویی، اوست، مائیم، شمایید، ایشانند - همان: 126؛ شمیسا، - 132 :1386؛
۴ - ایجاد قصر با تقدیم ما حقه التأخیر: یعنی اول آوردن آن جزء از جمله که باید آخر بیاید - همان: - 132؛
۵ - ایجاد قصر با تکیهدادن آهنگ به کلمه: تکیهدادن به هر کلمهاي در جمله افادة قصر میکند؛ مثلاً اگر بگوییم »علی دیروز حسن را زد«، اگر سنگینی تلفظ صدا را روي علی قرار دهیم،یعنی فقط علی بود که حسن را زد و یا اگر سنگینی تلفظ صدا را بر روي حسن قرار دهیم،یعنی فقط حسن کتک خورد؛ همینطور بقیه قسمتهاي جمله هم میتواند مقصور شود - همایی، - 127 :1370؛
۶ - ایجاد قصر با تکرار: در این حالت مقصور و مقصورعلیه یک کلمه است و تنها ادات حذف میشود؛
