بخشی از مقاله
چکیده
بیشتر مسائل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی هر ملتی را می توان در آثار ادبی آن سرزمین جستجو کرد. جامعه شناسی ادبیات در واقع در یک نگاه کلی قصد برقرار کردن رابطه ی بین ادبیات و عناصر اجتماعی را دارد. تجزیه و تحلیل در زمینه ی جامعه شناسی ادبیات نشان از پیوندی پر ارزش در پهنه ی ادبیات دارد و چنین به نظر میرسد که جامعهشناسی ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی بیان جلوههایی از نوشتهها و آرائ اینگونه نویسندگان و شاعران باشد که کتب منشور و دواوین شعر آنها، مشحون از مسائلی است که منبعث ازروحیهی نویسندگان و شعر آنها متناسب با محیط زندگی و وضع اجتماعی جامعه روزگار آنان بوده است.در این جستار سعی برآن شده است که ضمن تعاریفی از اصطلاحات اجتماعی و جامعه شناسی ادبیات، اندیشه ها و اوضاع اجتماعی زمان عطار نیشابوری شاعر برجسته ی ادب فارسی و همچنین قشرهای اجتماعی زمان شاعر همراه با شواهد شعری وی در اثر اجتماعی وی »منطق الطیر« مورد بررسی قرار گیرد.
کلید واژگان: جامعهشناسی، ادبیات، اجتماع، عطار، شعر فارسی.
پیشینهی تحقیق
جامعهشناسی ادبیات یکی از شاخههای جامعهشناسی است که رابطهی متقابل جامعه و ادبیات را مطالعه میکند جامعه شناسی ادبیات در خانوادهی بزرگ علوم اجتماعی، از جوانترین آنهاست. جامعه شناسی ادبیات دانشی جدید است که نخستین زمینه-های آن در حال شکلگیری هستند و آثار ارزشمند و مهم در این عرصه بسیار دشوار و نادر است. متأسفانه در زمینهی موضوع تحقیق مورد نظر تاکنون کار علمی و پژوهشی انجام نگرفته است این امر بیشتر به این دلیل است که جامعهشناسی ادبیات تاکنون در کشور ما کمتر مورد نظر ادیبان و سخن سنجان بوده است.نخستین نظام منسجم در جامعهشناسی ادبیات که زادهی اندیشههای گئورک لوکاچ بود بعد از جنگ جهانی دوم به دست یکی از پیروان او- لوسین گلدمن- به طور منظم به رشتهی تحریر کشیده شد اما در سرزمین ادب پرور ایران، قبل از آنکه نسیم بهشتی این رشتهی حیات بخش و روشنگر وزیدن بگیرد و ما را از خواب سنگین بیخبری بیدار کند، هوشمندانی وجود داشته-اند که وزش آن را حس کرده اند و زمینهی کار را کاویده اند و با همت شخصی برای نمایاندن اجتماعیات در وادی ادبیات به راه افتادهاند و رابطهی میان گل و بلبل و واقعیت را با سمبل دریافتهاند.
بزرگانی همچون: سعدی، نظامی، عطار، فردوسی، حافظ، مولوی و..... اجتماعیات را در آثار خود منعکس کردهاند و از ادبیات آئینهی تمام قدی از زندگی، تاریخ و فرهنگ و جامعه خانواده و شخصیت ما به دستمان دادهاند .اما نخستین جامعهشناس ایرانی معاصر، غلامحسین صدیقی در حدود نیم قرن پیش نخستین زمزمهی درسی را سر داد که » اجتماعیات در ادبیات « نام گرفت او راه شناخت جامعهی ما را در ادبیاتمان سراغ کرده و کلید بسیاری از درهای بسته فرهنگ را در این صندوقچه - ادبیات - یافته بود و معتقد بود ادبیات متأثر از جامعه است ولی افسوس! این راه را نرفته، خود برفت، و آن علم بیصاحب را به دست محمود روح الامینی سپرد اجتماعیات در ادبیات رشتهای نبود که از غرب آمده باشد و راه و چاه علمی کار را به ما نشان بدهد درختی بود که در خاک ادیبزای ایران و بویژه در گلستان و بوستان بیمانند شعری خودمان روئیده بود .
چند جلد کتاب به نام جامعهشناسی ادبیات فارسی نوشتهی دکتر علیاکبر ترابی و جامعهشناسی ادبیات ترجمهی دکتر مرتضی کتبی و جامعهشناسی ادبیات نوشتهی دکتر غلامرضا سلیم و جامعه شناسی ادبیات نوشته هدایت االله ستوده موجود است . و در مورد آثار و اندیشههای عطار تا کنون کارهای ارزشمندی ارائه داده شده است بویژه در قرن حاضر از جمله کسانی که در این مورد پژوهشهای قابل ملاحظهای انجام دادهاند و کشف عطار مدیون این پژوهشهای آنهاست، از نسل گذشته : سعید نفیسی، بدیع الزمان فروزانفر، استاد هلموت ریتر - محقق آلمانی - ، سید صادق گوهرین، محمدجواد مشکور و عبدالحسین زرین کوب را میتوان نام برد و در بین نسل حاضر که هنوز در ایران به تحقیق و پژوهش اشتغال دارند آثار کسانی چون: محمدرضا شفیعی کدکنی، بهروز ثروتیان، تقی پورنامداریان، محمد استعلامی ، رضا اشرفزاده، پوران شجیعی و سهیلا صارمی در خور ذکر است.
بیان مسأله
با توجه به آنچه در پیشینهی تحقیق گذشت، تاکنون در زمینهی خاص موضوع تحقیقی انجام نگرفته است و کتابهایی که در مورد حکیم عطار نگاشته شدهاند کمتر به این موضوع توجه کردهاند و مواردی که وجود دارد ضمن شرح حال وی به صورت گذرا و غیر مدون گردآوری شده است.بنابراین موضوع جامعهشناسی ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی در آثار عطار به لحاظ زمینهی خاص دارای اعتبار و روایی میباشد همانطور که در فرهنگهای ادبی آمده است ادبیات مجموعهی آثار منظوم و منثور یک اجتماع یا یک کشور است که آئینه ای از خوبیها و زشتیها را نشان میدهد پس اگر خواننده بخواهد درک بهتری از مجموعهی گستردهی ادبیات در هر عصر داشته باشد لازم است که بستر بوجود آورنده و تأثیرگذار آن را بشناسد و با این شناخت به عمق مطلب و فهم بهتر از اشعار و افکار شاعر و زمانه او پی ببرد. بنابراین موضوع موردنظر هم به جهت زمینهی خاص تحقیق و هم به عنوان یک مسأله تحقیقی قابل بررسی و کنکاش میباشد.
سوالات تحقیق
-1 عطار نیشابوری در منطق الطیر تا چه حد به محیط اجتماعی خود توجه داشته است؟ -2 عطار نیشابوری به تأثیر افکار عمومی و اوضاع اجتماعی توجه داشته است؟
مقدمه
ادبیات، آئینه تمام نمای رویدادها، آئین ها و اندیشه های جامعه و یکی از بهترین منابع برای شناخت جوامع در دوره های مختلف است. ادبیات و جامعه شناسی در جامعه ی ما چنان بهم تنیده شده اند که تمییز آنها از یکدیگر کار آسانی نیست؛ زیرا جامعه شناسی کوششی است که به روشها و شیوه های زندگی، معنا می دهد و ادبیات تلاشی است که به زندگی ما مفهوم می بخشد و در هر شکل و قالبی باشد، بیان کننده مجموعه ارزشها و معیارها و ویژگی هایی است که زندگی فردی و گروهی ما انسانها بر محور آن می چرخد.از زمانی که مرحوم دکتر غلامحسین صدیقی، استاد کرسی جامعه شناسی دانشگاه تهران تدریس واحدی به نام اجتماعیات در ادبیات را آغاز کرده بیش از50 سال می گذرد. هر چند واحد مذبور کما بیش تا کنون تدریس شده، اما طی سال های اخیر درس دیگری نیز که جامعه شناسی ادبیات نام گرفته به دانشکده های علوم اجتماعی راه یافته و با موضوع پیشین، یعنی اجتماعیات در ادبیات آمیخته است.
منظور از اجتماعیات در ادبیات، بازتاب مسائل اجتماعی در متون ادبی و همچنین افکار و تأملاتی است که شاعران و نویسندگان ایرانی درباره ی شئون متنوع حیات اجتماعی پدید آورده اند و در آثار خویش اعم از نظم و نثر بدان ابدیت بخشیده اند.جامعه شناسی ادبیات یکی از شاخه های جامعه شناسی است که رابطه ی بین ادبیات و جامعه را مطالعه می کند این شاخه از جامعه شناسی را گئورک لوکاچ georg lukacs در نیمه سده ی بیستم میلادی بنیاد نهاد وی همچنین با آفرینش آثاری چون جامعه شناسی رمان و نظریه ی رمان به تدریج توانست جامعه شناسی ادبیات را پر مایه کند و بدان اعتبار بخشد. جامعه
