بخشی از مقاله
چکیده
سنایی شاعر نغزپرداز و عارف نامی ایران شاید ناخواسته در قصیده ای شورانگیز بخش مهمی از اکوسیستم پرندگان فلات ایران را امروز در اختیار پژوهشگران قرار داده است . او در این قصیده که به نوعی می توان آن را »منطق الطیر« سنایی نامید از28 پرنده نام برده که برخی از آن ها تنها همین یک بار در آثار قصیده سرایان بزرگ ادب پارسی ذکر شده است. او در این شاهکار ادبی علاوه بر رمزپردازی عرفانی برای پرندگان برای هر یک از آن ها نوایی خیال انگیز در تسبیح حضرت حق ترسیم کرده و در عین حال بومی بودن این پرندگان در فلات را تایید کرده است. این پژوهش مختصرِ میان رشته ای ادبیات و علوم زیستی به بررسی اکوسیستم پرندگان و وجود این پرندگان در دوره معاصر نیز می پردازد و علاقه وافر سنایی را به استفاده از سمبل پرندگان در قصاید خود نسبت به انوری از شاعران معاصر خود و سعدی خداوندگار قصیده های ناب اثبات می کند.
واژگان کلیدی: سنایی، پرندگان، اکوسیستم، قصیده منطق الطیر، زیستگاه
مقدمه
پرندگان درزبان و ادبیات فارسی از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. اسطوره هایی همچون هما و سیمرغ گرچه ازکهن الگوهای ایرانیان به شمار می روند اما با ورود به دنیای شعر حتی تا امروز دستمایه خیال پردازی های شاعرانه هستند. عبارت »مرغ« در ادبیات پارسی و حتی مکاتب هنری ایران جایگاه ویژه ای دارد و در همه دیوان های سترگ بزرگان ادب پارسی به وفور و با تعابیر مختلفی همچون مرغ راز، مرغ عرشی، مرغ قفس شکن، مرغ دانا و ... استفاده شده و می شود. نواهای آسمانی برخی پرندگان همچون یاکریم و موسیجه و حرکات نمازگونه لک لک آنها را در ابیات گوناگون پرچمدار و نماد تسبیح باری تعالی توسط موجودات قرار داده و به برخی جنبهمَثَل و حتی اسطوره داده است.
منطق الطیر عطار نمونه بارز و مثال زدنی ادای دین ادب پارسی به عبودیت پرندگان است! مجوعه ای شورانگیز که علاوه بر تشریح بسیاری مبانی عرفان ایرانی، نمادی از حیات این گونه جانوری در سرزمین مادری مان است. در باب منطق الطیر مقالات و کتاب های مختلفی نگاشته شده و حق مطلب ادا شده اما این منطق الطیر سنایی است که کمتر مورد نظر و عنایت پژوهشگران قرار گرفته است! قصیده ای شورانگیز و تغزلی که پرندگان را ورای سودای قاف و سیمرغ تسبیح گوی حضرت حق توصیف می کند و لبهایشان یا به عبارت بهتر منقارهایشان را مترنم به نواهای ملکوتی می داند.حضرت شیخ گرچه در این قصیده نیم نگاهی به عقاید موجود درباره پرندگان که در حیات الحیوان متجلی است داشته، اما با توجه به اصوات پرندگان و البته بیشتر پرواز خیال شگفت انگیزش برای هر پرنده نوایی عبادی آفریده است. دکتر شفیعی کدکنی آن را از دوره های آغازی شکل گیری شعر زهد در ذهن و ضمیر سنایی می داند. - شفیعی کدکنی،م. - 1395
این پژوهش اما قصد افاضه فضل درباره رمزپردازی شاعرانه خالق حدیقه الحقیقه ندارد چرا که مهدیه پرواز درمقاله ای تحت عنوان » رمزپردازی پرندگان در حدیقه و دیوان سنایی1« و محمدعلی جهانی محمودی درمقاله »تطور صورتهای خیالی پرندگان در شعر سنایی، عطار و مولوی2« به خوبی به این مباحث پرداخته اند. مقاله حاضر نشان دهنده علاقه وافر سنایی به استفاده از سمبل پرنده در اشعار است. در واقع مقاله با رویکردی میان رشته ای فراوانی و وجود این پرندگان بومی فلات ایران را در حال حاضر بررسی کرده و نشان دهنده تسلط کم نظیر سنایی بر این تیره جانوری است چنانکه برخی از تیره های پرندگان موجود در این شعر تنها یک بار در آثار بزرگان ادب پارسی ذکر شده است . در این قصیده 46 بیتی شاعر از 28 پرنده یاد می کند و علاوه بر آن برای سایر گونه های جانوری و گیاهی نیز همچون مار، شیر، لاله،شیشک، بنفشه و .... نیز خیال انگیزی کرده است.
.2پرندگان سنایی
سنایی در قصیده ای با مطلع » آراست جهاندار دگرباره جهان را/ چو خلد برین کرد، زمین را و زمان را« آغاز سال و فصل بهار را به بهترین شکل ممکن ترسیم می کند. او بهار و زیبایی های آن را نتیجه لطف و رحمت خداوند می داند که هر یک از موجودات به زبانی در این فصل به شکر این نعمت می پردازند . او در 15 بیت ابتدایی این قصیده 46 بیتی به زیبایی هر چه تمام تر فصل بهار و نو شدن زمین و زمان را به رخ می کشد و در ادامه وارد ابیاتی می شود که آینه تمام نمای خیال پردازی کم نظیر او در شعر و علمش به انواع پرندگان است. سنایی از این به بعد از پرندگان یاد می کند و به آنها نوایی آسمانی در تسبیح حضرت حق نسبت می دهد؛ نواهایی که اغلب با آنچه پیش از سنایی یاد شده متفاوت و یا به بیان بهتر متفاوت با آن ها است.
1-2کُلنگ
»شبگیر زند نعره کلنگ از دل مشتاق/ وز نعره زدن طعنه زند نعره زنان را«کلنگ یا همان درنا در این بیت از دل مشتاق نعره زنان خدا را صدا می کند، نعره ای که به نعره های عاشقانه همه طعنه می زند.کُلَنگ یادُرنا پرنده ای است از خانواده درنایان . - Gruidae - درناها پرندگانی هستند بزرگ، با پاها و گردن دراز، دم نسبتاً کوتاه، بالهای دراز و منقاری بلند و کلفت، ظاهر شبیه لک لک، شاهپرهای ثانوی داخلی بالهای آنها خیلی بلندشده، روی دم را می پوشاند. در پرواز گردن وپاهای خودرا کشیده نگه می دارد. گله های آنها هنگام مهاجرت دریک خط به شکل هفت پرواز می کنند. نر و ماده آنها همشکل هستند. روی زمین آشیانه می سازند. این پرنده را در هنگام پرواز میتوان از مرغ ماهیخوار، حواصیل تشخیص داد.
درنای خاکستری زمستانها در بعضی مناطق ایران از جمله تالاب های امن فراوان است و ضمن مهاجرت بطور منظم در ناحیه دریای خزر و تالاب میقان دیده می شود اما نسل درنای سیبری در ایران کاملا منقرض شده است.کلنگ از پرندگان پرتکرار در اشعار فردوسی است: »کلنگ اند شاهان و من چون عقاب/ و یا خاک و من همچو دریای آب« یا »چو بگذشت از تیره شب یک زمان/ خروش کلنگ آمد از آسمان « یا »کنون ز آسمان خاست بانگ کلنگ/ دل ما چرا کردی از آب تنگ« و ...سوزنی، فرخی، منوچهری، ناصرخسرو هم از این پرنده در اشعار خود یاد کرده اند. فرخی: » دشمن تو ز تو چنان ترسد/ که ز باز شکاردوست کلنگ«، منوچهری: » شبگیر کلنگ را خروشان بینی/در دست عبیر و نافه مشک به چنگ«، ناصر خسرو: »چرا به بانگ و خروش و فغان بی معنی/ کلنگ نیست سبکسار و ما سبکساریم.«
2-2 لک لک
»آن لکلک گوید که: لک الحمد، لک الشکر/تو طعمه من کردهای آن مار دمان را« لک لک پرنده ای بزرگ با پاها و گردن دراز و منقار بلند و راست می باشد که آهسته به پرواز در می آیند و درحالپرواز پاها و گردن را کشیده و اندکی رو به پایین نگه می دارند. آرام و کند راه می روند. نر و ماده هم شکلند. روی درخت ها، صخره ها یا ساختمان ها آشیانه میسازند. لکلکها یک تیره از راسته لکلکسانان هستند و گونههای مختلفی دارند.لک لک از جمله پرندگان مهاجری بوده که تابستان ها از پراکندگی نسبتا فراوانی برخوردار بوده است و اما در حال حاضر اطلاع دقیق و درستی از وضعیت پراکندگی این پرنده در دست نیست. تابستان ها فراوان است و بیشتر در مناطق غربی ایران تولید مثل می کند.
گزارش هایی مبنی بر وجود این لک لک در خراسان وجود دارد. لک لک در فرهنگ ایران از مرغان کوچ کننده و مهاجر است که بر نقاط مرتفع شهری و بین مردم لانه می سازد و هر سال در فصل شکوفایی و طراوت طبیعت از دور دست ها به لانه اش مراجعت می کند و تا پاییز می ماند، علت این که این مرغ را حاجی نامیده اند این است که مردم ایران فکر می کردند لک لک در فصولی که ناپدید می شود و مهاجرت می کند به خانه خدا و به زیارت کعبه می رود و چون باز می گردد حاجی شده است، این است که او را حاجی لک لک نامیدهاند. دیدن حاجی لک لک در خواب تعبیر مرغان مهاجر را دارد و میمون و مبارک است.»همچنین عامه مردم حرکات خاص این پرنده را به نماز خواندن تعبیر می کنند.« - شفیعیکدکنی، م. - 268 : 1395
