بخشی از مقاله
چکیده
بیشتر مسائل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی هر ملتی را می توان در آثار ادبی آن سرزمین جستجو کرد. جامعه شناسی ادبیات در واقع در یک نگاه کلی قصد برقرار کردن رابطه ی بین ادبیات و عناصر اجتماعی را دارد. تجزیه و تحلیل در زمینه ی جامعه شناسی ادبیات نشان از پیوندی پر ارزش در پهنه ی ادبیات دارد و چنین به نظر میرسد که جامعهشناسی ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی بیان جلوههایی از نوشتهها و آرائ اینگونه نویسندگان و شاعران باشد که کتب منشور و دواوین شعر آنها، مشحون از مسائلی است که منبعث ازروحیهی نویسندگان و شعر آنها متناسب با محیط زندگی و وضع اجتماعی جامعه روزگار آنان بوده است.مقاله حاضر سعی بر آن دارد که ابتدا پیشینه ی تحقیقی از جامعه شناسی ادبیات را ارائه نموده. و به شرح واژه ها اصطلاحات جامعه شناسی و جامعه شناسی ادبیات پرداخته و ضرورت وجود شعر اجتماعی را بیان کند. و در ضمن معرفی عطار نیشابوری، اوضاع اجتماعی ایران و همچنین اندیشه های اجتماعی وی را بررسی و همچنین علت پرداختن شاعر به مسائل اجتماعی در خلال استفاده از زبان پرندگان که هر کدام نمودار قشر اجتماعی هستند چه بوده است.
کلید واژگان: جامعهشناسی، ادبیات، اجتماع، عطار، شعر فارسی.
پیشینهی تحقیق
نخستین نظام منسجم در جامعهشناسی ادبیات که زادهی اندیشههای گئورک لوکاچ بود بعد از جنگ جهانی دوم به دست یکی از پیروان او- لوسین گلدمن- به طور منظم به رشتهی تحریر کشیده شد اما در سرزمین ادب پرور ایران، قبل از آنکه نسیم بهشتی این رشتهی حیات بخش و روشنگر وزیدن بگیرد و ما را از خواب سنگین بیخبری بیدار کند، هوشمندانی وجود داشتهاند که وزش آن را حس کرده اند و زمینهی کار را کاویده اند و با همت شخصی برای نمایاندن اجتماعیات در وادی ادبیات به راه افتادهاند و رابطهی میان گل و بلبل و واقعیت را با سمبل دریافتهاند. بزرگانی همچون: سعدی، نظامی، عطار، فردوسی، حافظ، مولوی و..... اجتماعیات را در آثار خود منعکس کردهاند و از ادبیات آئینهی تمام قدی از زندگی، تاریخ و فرهنگ و جامعه خانواده و شخصیت ما به دستمان دادهاند .
اما نخستین جامعهشناس ایرانی معاصر، غلامحسین صدیقی در حدود نیم قرن پیش نخستین زمزمهی درسی را سر داد که » اجتماعیات در ادبیات « نام گرفت او راه شناخت جامعهی ما را در ادبیاتمان سراغ کرده و کلید بسیاری از درهای بسته فرهنگ را در این صندوقچه - ادبیات - یافته بود و معتقد بود ادبیات متأثر از جامعه است ولی افسوس! این راه را نرفته، خود برفت، و آن علم بیصاحب را به دست محمود روح الامینی سپرد. در زمینه جامعه شناسی ادبیات کتاب ها و مقالات بسیاری نوشته شده است.از جمله کتاب ها عبارتند از :
- 1نمودهای فرهنگی و اجتماعی در ادبیات فارسی« نوشته دکتر محمود روح الامینی در سال1375 تهران انتشارات آگه می باشد این کتاب با استفاده از درس های دکتر غلامحسین صدیقی با نام » اجتماعیات در ادب فارسی« نوشته شده است که دارای 13 مقاله می باشد.
-2 کتاب »کندو کاوی در جامعه شناسی ادبیات« نوشته دکتر امید علی احمدی انتشارات آگه اثری دیگر می باشد.
-3 کتاب »جامعه شناسی ادبیات« نوشته دکتر علی اکبر ترابی 1385 انتشارات فروزش نیز از نمونه های بسیار موفق می باشد که نمونه های مهمی از ادب فارسی را معرفی می کند.
- 4جامعه شناسی ادبیات« نوشته دکتر غلامرضا سلیم 1377 تهران انتشارات توس است که در فصل های کتاب مطالبی از داستان سیاوش در شاهنامه فردوسی، بخش هایی از گلستان سعدی، چهارمقاله نظامی، اخلاق ناصری، سیف فرغانی و..... نوشته شده است.
-5 جامعه شناسی در ادبیات فارسی« نوشته هدایت االله ستوده 1378 انتشارات آوای نور ترجمه های فراوانی نیز در خصوص جامعه شناسی ادبیات موجود می باشد ازآن جمله:
» - 1جامعه شناسی ادبیات« نوشته روبر اسکارپیت که دکتر مرتضی کتبی آن را در سال1376 به فارسی ترجمه نموده اند که از کتب فرعی دروس جامعه شناسی ادبیات است.
» - 2 جامعه شناسی ادبیات« لوسین گلدمن ترجمه محمد جعفر پوینده
» - 3 درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات« نوشته آدورنو و دیگران ترجمه محمد جعفر پوینده
» - 4 جامعه شناسی ادبیات« تألیف دکتر قصی الحسین، بیروت انتشارات الهلال ترجمه مسلم اریحی کوشش دیگری می باشد.
و در مورد آثار و اندیشههای عطار تا کنون کارهای ارزشمندی ارائه داده شده است بویژه در قرن حاضر از جمله کسانی که در این مورد پژوهشهای قابل ملاحظهای انجام دادهاند و کشف عطار مدیون این پژوهشهای آنهاست، از جمله نویسندگان: استاد عبدالحسین زرین کوب در سال1386 کتاب »صدای بال سیمرغ« را نوشته است. مرحوم بدیع الزمان فروزانفر کتاب »شرح احوال و نقد آثار فریدالدین عطار نیشابوری« را در سال 1374 انتشارات انجمن و آثار و مفاخر فرهنگی. دکتر نصر االله پور جوادی نیز در سال1372 کتاب »بوی جان« را منتشر نمود. و همچنین دکتر تقی پور نامداریان در سال1374 کتاب »دیدار با سیمرغ7 - « مقاله در عرفان و شعر و اندیشه ی عطار - را به چاپ رسانید. کوشش دیگر » مسافر سرگشته« نوشته دکتر پوران شجیعی است که در این کتاب ارزشمند اندیشه های و ارزش های اخلاقی عطار به تصویر کشیده شده است.
سید صادق گوهرین نیز کتاب »منطق الطیر عطار« را شرح نموده است. عطار شناس و محقق آلمانی »هلموت ریتر« نیزآثار بسیار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. عطار شناس ارزشمند دیگر که ما را در کشف عطار نیشابوری یاری می رساند دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی است که به شرح تمامی آثار عطار پرداخته است. از جمله: شروح الهی نامه، مصیبت نامه، مختار نامه، منطق الطیر،اسرار نامه با همکاری انتشارت سخن آنها را منتشر ساخته است.
بیان مسأله
با توجه به آنچه در پیشینهی تحقیق گذشت، تاکنون در زمینهی خاص موضوع تحقیقی انجام نگرفته است و کتابهایی که در مورد حکیم عطار نگاشته شدهاند کمتر به این موضوع توجه کردهاند و مواردی که وجود دارد ضمن شرح حال وی به صورت گذرا و غیر مدون گردآوری شده است. بنابراین موضوع جامعهشناسی ادبیات یا اجتماعیات در ادب فارسی در آثار عطار به لحاظ زمینهی خاص دارای اعتبار و روایی میباشد همانطور که در فرهنگهای ادبی آمده است ادبیات مجموعهی آثار منظوم و منثور یک اجتماع یا یک کشور است که آئینه ای از خوبیها و زشتیها را نشان میدهد پس اگر خواننده بخواهد درک بهتری از مجموعهی گستردهی ادبیات در هر عصر داشته باشد لازم است که بستر بوجود آورنده و تأثیرگذار آن را بشناسد و با این شناخت به عمق مطلب و فهم بهتر از اشعار و افکار شاعر و زمانه او پی ببرد. بنابراین موضوع موردنظر هم به جهت زمینهی خاص تحقیق و هم به عنوان یک مسأله تحقیقی قابل بررسی و کنکاش میباشد.
سوالات تحقیق
-1 عطار نیشابوری در منطق الطیر تا چه حد به محیط اجتماعی خود توجه داشته است؟ -2 عطار نیشابوری به تأثیر افکار عمومی و اوضاع اجتماعی توجه داشته است؟
مقدمه
ادبیات، آئینه تمام نمای رویدادها، آئین ها و اندیشه های جامعه و یکی از بهترین منابع برای شناخت جوامع در دوره های مختلف است. ادبیات و جامعه شناسی در جامعه ی ما چنان بهم تنیده شده اند که تمییز آنها از یکدیگر کار آسانی نیست؛ زیرا جامعه شناسی کوششی است که به روشها و شیوه های زندگی، معنا می دهد و ادبیات تلاشی است که به زندگی ما مفهوم می بخشد و در هر شکل و قالبی باشد، بیان کننده مجموعه ارزشها و معیارها و ویژگی هایی است که زندگی فردی و گروهی ما انسانها بر محور آن می چرخد.
جامعهشناسی ادبیات یکی از شاخههای جامعهشناسی است که رابطهی متقابل جامعه و ادبیات را مطالعه میکند جامعه شناسی ادبیات در خانوادهی بزرگ علوم اجتماعی، از جوانترین آنهاست. جامعه شناسی ادبیات دانشی جدید است که نخستین زمینههای آن در حال شکلگیری هستند و آثار ارزشمند و مهم در این عرصه بسیار دشوار و نادر است. از زمانی که مرحوم دکتر غلامحسین صدیقی، استاد کرسی جامعه شناسی دانشگاه تهران تدریس واحدی به نام اجتماعیات در ادبیات را آغاز کرده بیش از50 سال می گذرد. هر چند واحد مذبور کما بیش تا کنون تدریس شده، اما طی سال های اخیر درس دیگری نیز که جامعه شناسی ادبیات نام گرفته به دانشکده های علوم اجتماعی راه یافته و با موضوع پیشین، یعنی اجتماعیات در ادبیات آمیخته است. منظور از اجتماعیات در ادبیات، بازتاب مسائل اجتماعی در متون ادبی و همچنین افکار و تأملاتی است که شاعران و نویسندگان ایرانی درباره ی شئون متنوع حیات اجتماعی پدید آورده اند و در آثار خویش اعم از نظم و نثر بدان ابدیت بخشیده اند.
جامعه شناسی ادبیات یکی از شاخه های جامعه شناسی است که رابطه ی بین ادبیات و جامعه را مطالعه می کند این شاخه از جامعه شناسی را گئورک لوکاچ georg lukacs در نیمه سده ی بیستم میلادی بنیاد نهاد وی همچنین با آفرینش آثاری چون جامعه شناسی رمان و نظریه ی رمان به تدریج توانست جامعه شناسی ادبیات را پر مایه کند و بدان اعتبار بخشد. جامعه شناسی ادبیات با الهام از شاخه های دیگر جامعه شناسی چون جامعه شناسی شناخت، بر این نکته تأکید می ورزد که ادبیات یک کشور منبعث از شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن کشور است - فاضلی،:1374شماره 7و - 8
تأثیرات مهم جامعه بر فرد یکی از مهمترین موضوعهای مورد مطالعه در علوم اجتماعی است. نویسنده یا شاعر نیز به عنوان یک فرد تحت تأثیر محیط اجتماعی، فرهنگی و طبیعی و آرمانهای جامعه ی خود قرار گرفته و آثارش تجلی نمودهای اجتماعی و طبیعی است. از این روست که اثر ادبی را به سنگواره نقش و اثر جانور را در بردارد؛ اثر ادبی هم تصویری از نویسنده را ارایه می دهد؛ درست همانگونه که صدف بدون در نظر گرفتن جانور خطاست، تحلیل یک اثر ادبی نیز بدون توجه به نیروهایی که بدان شکل و قالب بخشیده اند اشتباه می باشد؛ زیرا اثر ادبی بازی صرف تخیل و یا هوس مجزای یک مغز هیجان
