بخشی از مقاله
چکیده
امروزه دانشمندان و پژوهشگران زیست فناوري دریافته اند پژوهش و توسعه فناوري بدون رعایت ملاحظات اخلاقی، ضمن ایجاد مخاطرات جدي براي زیست بوم انسان، در تعارض با حق حیات جانداران، موجب توسعه ناپایدار و موجد نابرابري نسلی است. براین اساس از دهه گذشته تا کنون با روندي صعودي توجه به مفاهیم و رعایت اصول اخلاق زیستی مدنظرمجامع بین المللی و کشورها قرار گرفته است.
اصول پژوهش اخلاق زیستی مشتمل بر چهار اصل کلی است که عبارتند از: -1احترام به فرد - استقلال - 2 -زیان نرساندن-3خیرخواهی-4 عدالت. اگرچه در برخی منابع به سه اصل تقلیل یافته است. اصل استقلال یک اصل اخلاقی مهم است، چراکه متضمن احترام به افراد و حریم شخصی آنها است. اصل زیان نرساندن اصلی بسیار قوي و معیاري خدشه ناپذیر در پژوهش و توسعه زیست فناوري است.
اصل خیرخواهی با این عنوان که "مهم تر از همه، کار خوب انجام بده" مطرح می شود. اصل عدالت نیز به دو مفهوم کلی انصاف یا توزیع برابر فرصتها، منافع و مسئولیتها است. عدالت به عنوان انصاف نیز دو تفسیر دارد : رفتار یکسان با مردم یا برخورداري عادلانه شخص از امکانات. این اصول مورد توافق مجامع بین المللی است که در قالب اعلامیه ها و تفاهم نامه هاي امضاشده کشورها وجود دارند. در این مقاله تلاش شده است ضمن تبیین این اصول نگرش اسلام به آنها، بررسی و ارائه شود.
مقدمه
اخلاق زیستی براي اولین بار در سال 1971 از سوي ون رنسلر پاتر2 در کتابی تحت عنوان اخلاق زیستی پلی بسوي آینده مطرح شد
اگرچه دانشمندان و متفکران دیگري قبل از او دغدغه هایش را با زبان دیگري عنوان کرده بودند. وي در این کتاب ضرورت چهارچوب جدید براي حفظ و نگاهداشت محیط زیست را مطرح کرد . اخلاق زیستی در ابتدا در گرایشهاي علمی زیست پزشکی بکاربرده شد، اما با گذشت زمان از سوي دانشمندان مختلف دیگري مورد توجه قرار گرفت و گستره کاربرد آن وسعت یافت، به گونه اي که امروزه این واژه همپوشانی زیادي با اخلاق زیست محیطی یافته است.
بطور کلی اخلاق زیستی شامل سه ساحت اخلاق زیست محیطی، جنبه هاي اخلاقی زیست فناوري و اخلاق پزشکی است. با ظهور زیست فناوري در دهه 70 و رشد و توسعه آن در دهه هاي اخیر یکی از دغدغه هاي مهم دانشمندان زیست فناوري رعایت ملاحظات اخلاقی در زیست فناوري است. آنچه امروزه در زمینه جنبه هاي اخلاقی زیست فناوري بحث و مطرح می شود مربوط به رعایت ملاحظات اخلاقی در خصوص موجودات دستورزي شده ژنتیکی می باشد. جنبه هاي اخلاقی موجودات دستورزي شده ژنتیکی شامل سه دسته است:
الف- بررسی فی نفسه اخلاقی دستورزي هاي ژنتیکی، ب- مخاطرات احتمالی دستورزي هاي ژنتیکی و ج- سوء استفاده محتمل از نتایج دستورزيهاي ژنتیکی. - - 2 با این همه تعیین اصولی که محققان زیست فناوري با رعایت آنها مطمئن از اخلاقی بودن کار و پژوهش خود باشند، مهم است که مباحث آن در پی می آید.
اصول پژوهش اخلاق زیستی
اصول پژوهش اخلاق زیستی مشتمل بر اصولی توافقی است. براساس مطالعات و معاهدات رسمی امضا شده میان کشورها این اصول شامل چهار اصل کلی است که عبارتند از:
-1احترام به فرد - استقلال - -2زیان نرساندن -3خیرخواهی-4 عدالت. - - 6 اگرچه در برخی منابع اصول اخلاق زیستی شامل 5 اصل اجازه، نیکوکاري، مالکیت، حجیت سیاسی، و احترام به زنده مطرح شده است که در جاي خود قابل بحث هستند، اما در این مطالعه اصول پژوهش اخلاق زیستی از منظر محقق و پژوهشگران مدنظر قرار گرفته است. بطوریکه محققان از ابتدا بدانند بر اساس چه اصول و جنبه هاي اخلاق زیستی پژوهش خود را در نظر بگیرند. ذیلا این اصول را بررسی می نماییم:
-1 اصل احترام به فرد - استقلال -
اصل استقلال یک اصل اخلاقی مهم است، چراکه متضمن احترام به افراد و حریم شخصی آنها است. احترام به فرد داراي دو مسئولیت اخلاقی است: الف- افراد مختارند، ب- حمایت از افرادي که اختیار کمتري دارند. لذا اصل احترام به فرد داراي دو الزام اخلاقی است، یکی اینکه هر فردي مختار است و دیگري آنکه افرادي که از قدرت اختیار کامل نسیتند باید مورد حمایت قرار گیرند. اسلام توجه ویژهاي به موضوع احترام به فرد دارد. در این مقوله همین بس که از نظر اسلام انسان خلیفه االله به معناي جانشین خدا در زمین است. آیات و روایات متعددي نیز در این زمینه وجود دارد.
« ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنها را در صحرا و دریا، - بر مرکبهاى راهوار - سوار کردیم و ازنعمتهاى پاکیزه به آنان روزى دادیم وآنها را بر بسیارى از موجوداتی که خلق کرده ایم، برترى بخشیدیم.
« بدیهی است که اصل احترام به فرد از تکریم خداوند در قرآن کریم بخوبی مستفاد است.
-2 اصل زیان نرساندن
اصل زیان نرساندن اصلی بسیار قوي و معیاري خدشه ناپذیر در پژوهش و توسعه زیست فناوري است. درخصوص زیان نرساندن ، قاعده مهم فقهی وجود دارد که بعنوان قاعده نفی ضرر یا قاعده لاضرر بصورت قاعده حاکم در فقه مورد استناد قرار می گیرد. این قاعده بر اساس روایتی متواتر از پیامبر گرامی اسلام - ص - است"لاضرر و لاضرار فی الاسلام". معناي حدیث لاضرر آن است که ضرر دراسلام مشروعیت ندارد.
قاعده لاضرر، علاوه برآنکه در موارد ضرر شخصی - بعنوان دلیل ثانوي - می تواند دایره ادله اولیه را محدود سازد، همچنین حاکی از یک خط مشی کلی در تشریع احکام اولیه می باشد. به عبارت دیگر بر طبق قاعده لاضرر اولا احکام الهی اعم از وضعی و تکلیفی مبتنی برنفی ضرر بر مردم وضع گردیده و ثانیا چنانچه شمول قوانین و مقررات اجتماعی در موارد خاصی موجب زیان بعضی بر بعض دیگر گردد آن قوانین مرتفع است. - 5و - 9
-3 اصل خیرخواهی
اصل خیرخواهی با این عنوان که "مهم تر از همه، کار خوب انجام بده" مطرح می شود. بر این اساس پژوهشی که در آن این عامل کم رنگ باشد، به میزان کم اهمت بودن عامل خیرخواهی، آن پژوهش فاقد معیارهاي اخلاق زیستی است.
گاهی اوقات خیرخواهی در پژوهش معیار اخلاق زیستی براي ریسک انجام پژوهش بر روي بیمارانی است که احتمال ضرر کمی از انجام پژوهش متوجه آنها است.
حضرت محمد - ص - فرمود: " همه موجودات ، بستگان خدایند و بهترین آنها سودمندترین ایشان براي بستگان اوست ". همچنین مفهوم توجه پایدار به همه جوانب محیط زیست، با مفهوم خیرخواهی در اسلام مناسبت دارد، زیرا نیکوکاري تنها براي نسل فعلی نیست بلکه براي آیندگان نیز هست.
-4 اصل عدالت
اصل عدالت نیز به دو مفهوم کلی انصاف یا توزیع برابر فرصتها، منافع و مسئولیتها است . عدالت به عنوان انصاف نیز دو تفسیر دارد: رفتار یکسان با مردم یا برخورداري عادلانه شخص از امکانات. عدالت مفهومی وسیع و بسیار اساسی در اسلام است بطوریکه در برخی روایات اساس حکومت بر آن قرار دارد و تاکیدات زیادي در اقامه و اجراي عدالت در جامعه اسلامی وجود دارد. این اصل تعهد اخلاقی برخورد با افراد به صورت صحیح و مناسب افراد، آن گونه که حق آنها است را بیان می دارد.
نتیجه گیري
به منظور رعایت ملاحظات اصول پژوهش اخلاق زیستی در پژوهشهاي زیست فناوري توجه و رعایت اصول فوق شامل احترام به فرد، زیان نرساندن، خیرخواهی، عدالت و هدفمندي ضروري اند. براین اساس ارزیابی اخلاق زیستی پژوهشهاي زیست فناوري بر حسب میزان توجه و رعایت این اصول در آنها است. این اصول در پژوهشهاي گوناگون زیست فناوري اهمیتهاي مختلفی می یابند.
به عنوان مثال در پژوهشهاي مربوط به رها سازي محصولات تراریخته اصل زیان نرساندن اهمیت بیشتري می یابد و در تحقیقات زیست پزشکی اصل استقلال پررنگتر است. با توجه به آنچه گذشت تهیه منشور اخلاق زیستی پژوهش زیست فناوري ضروري می نماید تا با توجه به مطالعات قبلی و اتفاق نظر محققان زیست فناوري تهیه گردد و در پژوهشهاي زیست فناوري رعایت گردد.
