بخشی از مقاله
چکیده
حقوق شهروندی از طبیعی ترین حقوق انسانی می باشد که در راستای اجرای عدالت اجتماعی می بایست در جوامع بشری رعایت گردد و این موضوع امری اجتناب ناپذیر است.بر اساس این، ازجمله وظایف دولت در قبال ملت، حفظ حقوق مردم و شهروندان است که در قالب حقوق قضایی، اجتماعی ، سیاسی، اقتصادی ، مدنی و فرهنگی نمود می یابد. این تحقیق ضمن تعریف معنا و مفهوم حقوق شهروندی، به انواع حقوق شهروندی در اندیشه خواجه نظام الملک اشاره کرده و مواردی مانند برقراری عدالت، برقراری رفاه و آسایش، برابری، آزادی انتخاب حاکم و تعلیم و تربیت شهروندان و تأمین امنیت را در سیاستنامه بررسی نموده است. درون مایه اجتماعی شهروندی در مبانی فکری خواجه ناظر بر حقوق و امتیازات شهروندی است. یافته های پژوهش نشان می دهد که حقوق شهروندی در سیاستنامه به خوبیتجلّی یافته است.
مقدمه
از زمانی که زندگی اجتماعی انسان ها شکل گرفت و نیازها باعث شد تا انسان ها به صورت گروهی در کنار هم زندگی کنند و آن گاه که مدنیّت پا گرفت و روابط آغاز شد، حقوق شهروندی نیز در میان انسان ها پدیدار گشت . بر این اساس، نیاز به یک حاکم که در رأس قدرت قرار گیرد و هدایت امور را بر عهده گیرد نیز به خوبی احساس می شد. برای اینکه انسان هایی که در یک اجتماع زندگی می کنند، رفتار مسالمت آمیزی با یکدیگر داشته باشند و پا را از حق قانونی خویش فراتر ننهند، قانون و مقرراتی لازم بود تا حدّ و مرز را برای افراد جامعه مشخص کند و راه درست را به آنها نشان دهد و از حقوق شهروندی آن ها دفاع کند.
اما کسی به همین راحتی این قانون ها ر ا نمی پذیرفت و خود را مطیع آن نمی کرد و هر کسی دوست داشت به صورت آزادانه هر طور که دلش می خواهد، روزگار بگذراند. لذا چاره ای جز این نبود که شخصی به عنوان حاکم و فرمانروا در صدر بنشیند و با کمک زیردستان، اجرای صحیح این قانون را به دست گیرد تا نگذارد حق کسی در جامعه ضایع شود و اجازه ندهد افراد ضعیف جامعه در زیر چکمه های زورمندان و صاحبان قدرت لگدمال شوند و این چنین بود که حکومت شکل گرفت و حاکمان بر مسند حکومت، سکّان هدایت و رهبری انسان ها را در جامعه برعهده گرفتند.
اما در این میان آن چه که مهم و اساسی است، حقوق شهروندی است که می بایست در سایه حکومت تحقق می یافت و هر کس در جامعه از حقوق قانونی خود برخوردار می شد. یکی از شاخص ترین نشانه های حکومت های مردم سالار در قالب حقوق شهروندی در سطح جامعه تجلّی می یابد . حقوق شهروندی در معنای گسترد آن، به هر آنچه که به حقوق و آزادی های شهروندان مرتبط است از جمله حقوق سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مدنی و... اطلاق می گردد. ادبیات تعلیمی که از دیرباز بستر مفاهیم و موضوعات گوناگون در عرصه های مختلف بوده است، به این امر مهم هم توجه ای خاص مبذول داشته و کوشیده است مبانی حقوق شهروندی را در شعر و نثر منعکس کند تا تلنگری به وجدان های خفته در طول تاریخ بزند و آن ها را به رعایت حقوق طبیعی انسان ها وادارد .
تبیین
انسان در هر اجتماعی که زندگی می کند، به عنوان شهروند آن جامعه تلقی می گردد که همین امر حقوقی را برای آن ها تعریف می کند که رعایت آن توسط هم نوعان و سیستم حکومتی حاکم بر آن جامعه، امری الزامی و انکار ناپذیر است. اصطلاح حقوق شهروندی از دو کلمه" حقوق" و" شهروند " ساخته شده است که معنای جدیدی دارد. واژه حقوق شهروندی پیوندی است میان انسان و حقوق او که در قالب زندگی اجتماعی تحقق می یابد؛ به عبارت دیگر» شهروندی مجموعه ای به هم پیوسته از حقوق و وظایفِ برابر همگانی ناظر بر احساس تعلّق اجتماعی به جامعه و مؤثّر در مشارکت همگانی به همراه برخورداری عادلانه و منصفانه تمام اعضای جامعه از مزایا، منابع و امتیازات فارغ از تعلقات نژادی، قومی، طبقاتی و مذهبی است« - توسلی و نجاتی ،. - 57 : 1383
پرداختن به فلسفه حقوق شهروندی از آن جهت حائز اهمیت است که زوایای مختلف حقوق شهروندی را بررسی نموده تا اینکه ضمن آشنایی شهروندان جامعه با این موضوع، کارگزاران دولت ها و حکومت ها نیز جایگاه مهم این مقوله را درک نموده، بر رعایت حقوق شهروندان جامعه بیش از پیش همت کنند .حقوق شهروندی، اصطلاحی است که در سال های اخیر در ادبیات حقوقی-سیاسی کشورها رواج یافته و در محافل دانشگاهی و میان صاحبان فکر، قلم و اندیشه رونق پیدا کرده، مسائلی از قبیل تعریف شهروندی، تعریف شهروند و پیامدهای شهروندی مطرح شده است. اگر چه ادبیات ما هیچ گاه از این مقوله خالی نبوده است و صاحبان قلم و اندیشه همواره در طول تاریخ به این موضوع پرداخته و مبانی آن را برشمرده و به صاحبان قدرت یادآوری کرده اند، ولی به نظر می رسد که در عصر حاضر این موضوع بیشتر مورد توجه است و اندیشمندان اجتماعی بیش از پیش آن را مد نظر دارند.
رویکردهای اولیه در بازخوانی محتوای چنین مفهومی هویت خویش را در تعلق ظاهری به جامعه شناسی و سیاست- به ویژه فلسفه سیاسی- متجلی می کند. در جامعه شناسی، شهروندی به" عضویت کامل فرد در اجتماع "، شکل گرفته، که هویت جمعی افراد با تکیه بر زبان، نژاد، دین، تاریخ و گذشته مشترک، مهم ترین شاخصه های آن در نظر گرفته می شود.» نگاه سیاسی به مفهوم شهروندی نیز پیرو نظریه غالب در تعریف حاکمیت و توصیف ابعاد آن است و از آنجا که چنین نگاهی نیز پیرو نوسان های موجود در نظریه های حاکم خواهد بود، به خوبی می توان چشم اندازی از پراکندگی را در آن مشاهده کرد - «شریعت پناهی، 1382 . - 21:ادبیات فارسی اعم از نظم و نثر از دیر باز به این موضوع توجه ای خاص مبذول داشته و به خصوص ادبیات تعلیمی، مفاهیم و مبانی حقوق شهروندی را در بستر تاریخ عنوان کرده است.بزرگان این این حوزه سعی کرده اند به این موضوع پرداخته و آن را برای پادشاهان و حاکمان تشریح نمایند.
نگاهی به کتاب سیاست نامه
سیاست نامه یکی از متون تاریخ ادب فارسی در زمینه سیاست و حکومت می باشد که به دست وزیر توانمند و مقتدر؛ یعنی خواجه نظام الملک نوشته شده است، این کتاب از نظر موضوعات مطرح شده در آن و ویژگی زبانی و ادبی که دارد قابل توجه است. »سیاست نامه یا سیرالملوک، یکی از متن های مهم تاریخی و یکی از آثار زیبای نثر فارسی است، در این کتاب که مشتمل بر مسائل حکومت، سیاسی و اجتماعی دوره ی سلجوقیان است، وضع حکومت، سازمان اداری، طبقات اجتماعی و آداب و رسوم آن روزگار به طور جامع مطرح گردیده است.
« - شعار، :1384 پشگفتار - .سیاست نامه، شامل عصاره ی افکار و عقاید و تجربه های نظام الملک در پایان زندگی است، نوعی خاطرات سیاسی وزیری بزرگ است، که در آن از میان حوادث حیات خود صرفنظر کرده، بیشتر به راهنمایی و آموختن طریق مملکت داری پرداخته است. هدف خواجه نظام الملک از بیان حکایات: »آوردن هر یک از این حکایات و روایات مقصودی دارد، چنانکه با اشارتی از این قبیل در نوشته ی او روبرو می شویم و مانند این حکایات بسیار است؛ این قدر بدان یاد کردم تا خداوند عالم بداند که همیشه خلفا و پادشاهان میش را از گرگ چگونه نگاه داشته اند و گماشتگان راچگونه مالیده اندو از جهت مفسدان چه احتیاط کرده اند و دین اسلام را چه قوّت داده اند و عزیز و گرامی داشته. - یوسفی ، - 140 :1370
»سبک این کتاب اختلاطی است بین تاریخ بلعمی و تاریخ بیهقی؛ یعنی از حیث روانی و سهولت عبارت و ایجاز شبیه به نثر بلعمی است ولی از حیث لغات و اصطلاحات تازه و داشتن کنایات و استعارات و ارسال المثل و مجسم ساختن مطالب و بحث در جزئیات و روشنگری اطراف و جوانب هر موضوع، به تاریخ بیهقی شبیه است و از حیث صرف و نحو و جمله بندی، کمتر از بیهقی و بونصر مشکان تحت تأثیر زبان عرب قرار گرفته و شاید در تمام این کتاب یک جمله شبیه به جمله های مغلق و در هم پیچیده ی بیهقی یافت نشود، چه غالب جمله ها به فعل ختم می شود و فاعل نیز همه جا بر فعل مقدّم است.« - بهار، 1386؛ . - 111غلامحسن یوسفی نیز در باره سبک این کتاب می نویسد »:ویژگی نثری سیاست نامه، ساده، روشن و زیباست، جمله های کوتاه است و خوش آهنگ، هر موضوعی در نهایت تمامی و وضوح بیان شده است، نه چیزی زیاد دارد و نه کم. نمونه ای است کامل و خوب از نثر بلیغ. « - یوسفی، - 141 :1370
