بخشی از مقاله
چکیده
برنامهریزی شهری یکی از راهکارهای ساماندهی فضاهای شهری است که در جهت شناخت پتانسیلها و قابلیتهای موجود در شهر به منظور استفاده بهینه به کار برده میشود. منطقه 11 شهر تهران، یکی از مناطق مهم مرکزی این کلان شهر است.
پژوهش حاضر در محدوده خیابان کارگر جنوبی در ناحیه 3 متمرکز گردیده است. هدف از این پژوهش، تبیین برنامه ریزی راهبردی معماری و مولفه-های مرتبط با ویژگیهای کالبدی و امکانات شهری است. در این پژوهش سعی بر آن شده است تا با استفاده از مدل سوات1، نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدهای پیش روی در این محدوده مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد.
این پژوهش دارای ماهیت نظری-کاربردی و از نوع توصیفی- تحلیلی محتوی بوده و روش جمعآوری دادههای آن ترکیبی از روشهای کتابخانهای و میدانی است. در مطالعات میدانی پس از تحقیقات در محدوده مورد نظر از ابزار پرسشنامه استفاده شده و حجم نمونه پاسخگویان 50 نفر است. پس از پاسخگویی افراد، با استفاده از تکنیک سوات به ارزیابی عوامل درونی و بیرونی پرداخته شده است.
یافتههای پژوهش نشان داد که امتیاز نهایی ماتریس درونی و بیرونی به ترتیب 3,98 و 3,37 بوده و بنابراین راهبردهای غالب جهت ساماندهی خیابان مورد مطالعه از نوع راهبردهای تهاجمی - SO - است. در نهایت با توجه محاسبات صورت گرفته، پنج پیشنهاد ارائه گردید.
-1 مقدمه
شهرسازی دوره قاجار و خیابانهای آن را می توان تداوم سنت ایرانی دانست که در تلفیق با رویکردهای جدید به تولید محصولی التقاطی منجر شده است.
در دوره رضاخان، با تغییر شکل و مفهوم خیابان از سنتی به مدرن، تغییرات اساسی در منظر شهری تهران پدید آمد که ترکیب مدرنیسم برآمده از منشور آتن، جزئیات معماری ایرانی و زیبایی-شناسی آن بود. همچنین ورود ماشین و تکنولوژی غرب نیز نقش خیابان را در دوره پهلوی اول و دوم تحت تأثیر قرار داد. به دلیل فضای سیاسی- اجتماعی آن دوران، خیابان ها از قواعد سیاسی حاکمیت پیروی می نمودند و نیروهای موجود اجتماع کمتر نقشی در پدید آمدن آن داشتند. در دوره معاصر، خیابان ها، فاقد یک منظر و هویت هستند و رویکردهای ساماندهی خیابان در این دوره، تزیینی و جزءنگر است .
خصوصیات ساختاری و نحوه شکلگیری خیابان کارگر به صورت زیر است:
- کل خیابان کارگر شامل کارگر شمالی و کارگر جنوبی بعد از خیابانهای ولیعصر و حافظ از محورهای عمده ی شمالی- جنوبی تقریبا پیوسته در تهران مرکزی است.
- محور کارگر با طولانیترین محور شرقی- غربی تهران یعنی خیابان دماوند، خیابان انقلاب، خیابان آزادی و بزرگراه مخصوص کرج، در مکان میدان انقلاب تقاطع دارد.
- محدوده خیابان کارگر جنوبی به ترتیب از میدان انقلاب، میدان پاستور، میدان حر، میدان قزوین، میدان رازی، تا میدان راه آهن است.
-2 بیان مسئله
آشفتگی و بینظمیای که از پی هر دگرگونی کالبدی در شهرها پدید میآید، بیش از هر چیز به سبب بیتوجهی معماران به محیط، در مقیاسی کلانتر از طراحی یک ساختمان منفرد است.
از اولین و قدیمیترین ساختمانهای خیابانی که بعد از تخریب قلعه ناصری در دوره قاجاریه و احداث خیابان کارگر به تدریج ایجاد شدند، هنوز آثاری در منطقه باقی مانده است. این ساختمانها عمدتا یک یا دو طبقه هستند و زمانی از ارزش معماری برخوردار بودهاند. از یک طرف به تدریج تغییرات نادرستی در ترکیب بدنه و اجزاء آنها به وجود آمده و از طرف دیگر کاملا فرسوده شدهاند و از نظر ارزش مکان باقی ماندن آنها کنار یک خیابان اصلی اقتصادی نیست، لذا به تدریج تخریب میشوند و به جای آنها ساختمانهای به اصطلاح التقاطی و مغشوش بدون ضابطهی معینی ایجاد میگردد. سیمای شهری خیابان کارگر جنوبی وضع ناهنجاری دارد. از جمله عللی که برای این امر میتوان بر شمرد عبارت اند از:
- فقدان ارزشهای فضایی خیابان از نظر بصری
- شدت تردد سواره و پیاده - بویژه در ابتدای خیابان کارگر جنوبی در ترکیب با میدان انقلاب -
- نوسازیها و تغییرات بیضابطه ساختمانها
-2 روششناسی پژوهش
این تحقیق بر مبنای هدف از نوع تحقیقات کاربردی راهبردی است و روشگردآوری دادهها از نوع تحقیقات توصیفی تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش، شهر تهران محدوده کارگرجنوبی در منطقه 11 است. روش جمع آوری اطلاعات تا مرحله تنظیم پرسشنامه، نخست اسنادی و در مراحل بعد میدانی بوده است. در مطالعه میدانی از طریق طیف لیکرت نسبت به تشخیص، تلخیص و تایید عوامل درونی و بیرونی تاثیرگذار بر محدوده مورد بررسی، اقدام گردیده است.
در این مدل همه عوامل به عنوان بخشی از روند برنامهریزی راهبردی درنظرگرفته میشود .[2] این مدل با ایجاد شرایط و رویکرد سیستمی، شرایط تطابق نقاط قوت و ضعف درون سیستمی با فرصتها و تهدیدات برون سیستمی را فراهم میسازد
اطلاعات جمع آوری شده درطول فرایند ارزیابی اغلب منجر به شناسایی مسائل استراتژیک میگردد .[4] پیام اصلی تحلیل استراتژیک درونی و بیرونی، پیشرفت و حرکت رو به جلو بر اساس قوتها، به حداقل رساندن ضعفها و فراهم کردن زمینههای قابل بهبود، غنیمت شمردن فرصتها و خنثی کردن تهدیدها میباشد. بنابراین رایجترین کاربرد آن فراهم کردن چارچوپ منطقی برای هدایت نظاممند بحث-های سیستم، راهبردهای مختلف و در نهایت انتخاب راهبرد است.
شکل شماره - 1 - به صورت شماتیک چهارچوپ روش سوات را نشان میدهد.
شکل-1 ماتریسسوات و نحوه تعیین استراتژی
بر اساس توضیحات ارائه شده میتوان مراحل کلی تدوین راهبردها و تعیین راهبرد غالب برای ساماندهی محدوده خیابان کارگر جنوبی را بدین صورت تشریح نمود: نخست تعیین و شناسایی عوامل درونی شامل نقاط قوت و ضعف خیابان کارگرجنوبی و همچنین تعیین عوامل بیرونی شامل فرصتها و تهدیدهایی که ممکن است مداخله و ساماندهی این خیابان را مورد تاثیر قرار دهد، شناسایی شود.
این مرحله از سه طریق انجام میگیرد:
-1 شناخت نگارندگان از طریق مطالعه، سوابق و بازدیدهای میدانی.
-2 بررسی ادبیات تحقیق و مطالعاتی که پیش از این در مورد مداخله و ساماندهی خیابانها صورت گرفته است.
-3 از طریق پرسشنامه و براساس طیف لیکرت.
-3 شناخت محدوده مورد مطالعه
خیابان کارگر در منطقه 11 تهران واقع شده که یکی از خیابانهای مرکزی شهر تهران است. این خیابان جهتی شمالی- جنوبی دارد و از شمال به بزرگراه حکیم و از جنوب به میدان راهآهن منتهی میشود. خیابان کارگر با خیابانهای شرقی- غربی مهمی چون بزرگراه آلاحمد، خیابان فاطمی، بلوار کشاورز، خیابان انقلاب، خیابان جمهوری، خیابان امامخمینی و خیابان مولوی تقاطع دارد. به خیابان کارگر از میدان انقلاب تا بزرگراه حکیم، کارگر شمالی یا امیرآباد هم گفته میشود. همچنین در گذشته از محدوده بزرگراه آلاحمد تا انتهای شمالی خیابان را امیرآباد شمالی و از بزرگراه آلاحمد تا میدان انقلاب را امیرآباد جنوبی مینامیدند. خیابان امیرآباد شمالی در محله امیرآباد واقع است به خیابان کارگر از میدان انقلاب تا میدان راهآهن، کارگر جنوبی گفته میشود. در مسیر خیابان کارگر جنوبی میادین مهمی چون میدان انقلاب، میدان پاستور، میدان حر، میدان رازی و میدان راهآهن قرار دارند.
خیابان کارگر در سطحی برابر با 554042 مترمربع از فعالیت-های رسمی بسیار متنوعی برخوردار است. فعالیتهای اقتصادی خیابان کارگر در رشتههای شغلی پوشاک، کیف و کفش، مصنوعات چوبی، کتاب و محصولات فرهنگی و خدمات اتومبیل وجهی غالب دارند. فعالیتهای موجود خیابان صرفا به مراکز خردهفروشی اختصاص نداشته و کل فرایند تولید تا فروش را شامل میگردد. به طور کلی خیابان کارگر از حیث نوع خرده فروشی، خدمات تولیدی و تعمیراتی بسیار متنوع است و از 56 نوع فعالیت این خیابان 32 نوع از فعالیتها به رشته های فوق اختصاص دارد. خیابان کارگر و حوزه فراگیر آن مجموعا دارای 5516 واحد فعالیت است که 77/46 درصد آن به مراکز مسکونی و 24/54 درصد به فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی اختصاص دارد. تعداد این مراکز 1243 واحد است
-4 مبانی نظری پژوهش
ادراک ما از شهر، که آن را منظرشهری مینامیم [ 7] به پنج مؤلفه لینچ - راه، لبه، گره، نشانه، محله - خالصه نمیشود. درک ما از شهر وابسته به مؤلفههای بسیار زیادی است که حد و اهمیت یکسان ندارند. از آنجا که در شهرهای تاریخی و جدید، اقسام فضاهای شهری که در حقیقت بخشی از خیابان هستند، سهم مهمی از ادراک ما از شهر را شکل میدهند، میتوان ادعا نمود اساسا چیزی براساس فهم خیابان استوار شده که از مهمترین مؤلفههای سازنده منظر شهر است. برای شناخت چیستی منظر خیابان، لازم است ابتدا چند نظریه رایج در این حوزه مورد تحلیل قرار گیرد:
- لوکوربوزیه: 2 خیابان به عنوان میراثی از گذشته، منسوخ شده و دیگر کاربردی نخواهد داشت و می بایست به دنبال خلق جانشینی بهتر برای آن بود.
کامیلو زیته: خیابان عنصر اساسی عملکردهای حیاتی شهر محسوب میشود و تنها یک راه عبوری نیست. برای ساماندهی پانورامای خیابان میتوان موارد زیر را مطرح کرد:
- حذف ناسازگاریها میان سبکهای مختلف ساختمانی.
- ارتقای کیفیت نمای ساختمانی.
- ایجاد مجموعهای از نشانهها در مقیاسهای مختلف
- کوین لینچ:4 شهر همانند یک بنای نفیس معماری، ساختمانی است که در فضا قد بر میافرازد، با این تفاوت که مقیاسی بزرگتر دارد و تنها با گذشت زمان شکل خود را مییابد. مردم در حالی که در شهر حرکت میکنند به مشاهده راه میپردازند و در امتداد راهها است که عوامل محیطی گوناگون قرار میگیرند و با هم بستگی و ارتباط پیدا میکنند .
- کریستوفر الکساندر:5 خیابانهای شهری، صحنه رویارویی اجتماعی است. خیابان، زمینه تعامل میان گروههای مختلف را فراهم میآورد که خود باعث تنظیم نظم اجتماعی نیز میشود .
- ژان پیر لودانتک:6 خیابان خارق العادهترین ابداع بشر است. متاسفانه لوکوربوزیه از افرادی بود که برداشت درستی از خیابان نداشت و ارزشی در حد راهرو برای آن قائل بود. خیابان یک فضای زندگی مستقل است. در شهرهای جدید با سیاستگزاریهایی چون ساخت بزرگراههای چند طبقه، مفهوم خیابان در حال از بین رفتن است. از این گونه ساخت و سازها میتوان تحت عنوان اقدامات ضد شهری نام برد
مشاهده میشود که میراث باقیمانده از نهضت مدرنیسم، مسیری عاری از هرگونه حیات و جنب و جوشهای انسانی است. گروهی شهر واساساً خیابان را مجموعهایی از توده و فضا میدانند که به صورت مستقل از هم وجود دارند. این نظریه محصول نگاه کلاسیک به شهر است که شهر را موجودیتی مستقل از انسان می-بیند. در مقابل، گروهی، شهر را محصول زندگی اجتماعی میدانند. نظریه پردازان گروه دوم معتقد هستند که زندگی اجتماعی در طول تاریخ باعث پدید آمدن نمادهایی در شهر میشود که منظر آن شهر را میسازد
گفته ماتلاک بدین معناست که بسیاری از متخصصین، توده شهر را به عنوان شهر میشناسند و درک درستی از شهر به عنوان یک کل پدیدهشناسانه ندارند.
مشکل اصلی خیابانهای امروز ما نیز، همین است که تنها توده آن، یعنی نمای ساختمانها، همجواری و سبک معماری آنها به عنوان خیابان شناخته میشوند؛ در حالی کهخودِ خیابان، یعنی فضای آن، مغفول مانده است. از آنجا که خیابان، محل اصلی زندگی اجتماع در فضای شهر است.حافظه تاریخی سبب اصلی پدید آمدن هویتهای مستقل در خیابان میشود.
بنابراین، اهداف اجتماعی مهمترین دلیل شکلگیری خیابان است: نیاز به امنیت، رشد، دلایل قومی، اقتصادی و غیره. ویژگی اصلی در نگاه منظرین به خیابان، نقش آن در تولید فضاست . از آنجا که منظر خیابان مجموع های هماهنگ از هویتهای مستقل خیابان را دربر میگیرد، شروع رویکرد آن نیز، یک شروع مفهومی است واساساً معنای خیابان نزد شهروندان است.
-5 یافته های پژوهش
-1-5 بحث و تحلیل سوات
تکنیک یا ماتریس سوات، ابزاری برای شناخت تهدیدهاو فرصتهای موجود در محیط بیرونی و بازشناسی ضعفها و قوتهای داخلی آن به منظور سنجش وضعیت و تدوین راهبردهایی برای هدایت و کنترل آن سیستم است. این روش نتیجه مستقیم دانشکده تجاری هاروارد است .
-2-5 ارزیابی عوامل درونی خیابان کارگر جنوبی
بر اساس محاسبات انجام شده، مجموع نمرههای نهایی عوامل درونی در خیابان کارگر جنوبی برابر با - 3,98 - است. این نمره به این معنی است که این خیابان با توجه به شرایط مختلف ساختاری میتواند از نقاط قوت خود برای غلبه بر نقاط ضعف و یا تهدیدها استفاده نمایند
جدول :1 ماتریس محاسبه عوامل درونی از نوع قوت
جدول :2 ماتریس محاسبه عوامل درونی از نوع ضعف
با توجه به جدول 1و2 ، وجود روابط قوی همسایگی، موقعیت اقتصادی مطلوب، دسترسی آسان به مراکز تجاری، نزدیکی به مرکز شهر و داشتن پیشینه و هویت تاریخی به ترتیب با امتیاز وزنی0,60، 0,50، 0,38، 0,36 و 0,32 ، مهمترین نقاط قوت در خیابان کارگر جنوبی به شمار میآیند.
