بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با واکاوي نحوه سیاستگذاري کشورهاي درحال توسعه خاورمیانه ، درصدد ارائه الگویی به منظور سیاستگذاري بهینه در عرصه فضايمجازي در جمهوري اسلامی ایران میباشد؛ چرا که یافتهها حاکی از آن است ، عدم آسیبشناسی دقیق تهدیدات ، ابعاد مختلف هویت ملی در ایران را هدف قرار داده و زمینهساز اتخاذ راهبردها و در راستاي آن اعمال راهکارهایی ناکارآمد در جهت مواجهه با فضاي مجازي در ایران شده است. الگوي پیشنهادي پژوهش ، مدلی سه ضلعی ا ست که مبین لزوم توجه به سه رکن زیر ساختی ، سخت افزاري و نرمافزاري - محتوا - به منظور اتخاذ سیاستها و اعمال برنامههاي اصولی در جهت مدیریتی بهینه ، نظارت و کنترلی هوشمندانه و هدفمند ، بر فضايمجازي است تا برنامهریزيها از نگاه صرفا مهندسی خارج شده و گروههایی تخصصی از سیاستمداران ، جامعهشناسان ، روانشناسان و... در امر تدوین راهبردها ، مشارکت نمایند که ماحصل آن ، اتخاذ راهبردهایی چندوجهی است که در برگیرنده انواع سیاستهاي ایجابی ، سلبی و نیز ترکیبی از هر دو باشد.
واژگان کلیدي: فضاي مجازي ، جهانیشدن ، سیاستگذاري ، سیاستهاي ایجابی ، سیاستهاي سلبی ، توسعه
مقدمه
فضاي مجازي به عنوان تکنولوژي قرن بیستمی ، اصلیترین ابزار تعاملات اجتماعی انسانها و زمینهساز ورود آنان به »جامعه معرفتی« و مفهوم موج چهارم تکامل ب شري مح سوب می شود که با دگرگونی در مخت صات زندگی - Wilson, - 2004 ، بسیاري از موانع و محدودیتهاي طبیعی و سیاسی را از بین برده و این امکان را فراهم نموده تا انسانهاي عصر ما ، از رهگذر استعدادها و امکانات بینظیري که در فضاي مجازي نهفته است ، با جهان و جهان بینیهاي مختلف ارتباط برقرار کرده و ابعاد متنوع و متعدد زندگی روزمره و علایق و سلایق خود را به اشتراك میگذارند. اساساً بر همین مبناست که مک لوهان ، مهمترین ویژگیهاي ع صر ارتباطات را » سیا سی شدن ان سان با افزایش شدید آگاهیهاي سیا سی و اجتماعی مردم جهان« و »راز زدایی از انسان و جامعه در دنیاي پیش از ارتباطات« عنوان نموده است - پرویزي ، :1386 . - 20
این عصر و تکنولوژیهاي مرتبط با آن ، با ویژگیهایی از قبیل ، جهانی و فرامرزي بودن ، دستیابی آسان به آخرین اطلاعات؛ جذابیت و تنوع ، آزادي اطلاعات و ارتباطات - طارمی ، بی تا: - 32 ، تحولاتی در زمینهها و حوزههاي مختلف زندگی بشر به دنبال داشته است؛ بطوریکه در دنیاي جدید با استفاده از ابزارهاي جدید الکترونیکی ، مجموعهاي از ارزشها ، باورها و سنتها پیش روي بشر قرار گرفته که هویتهاى موجود در جوامع را دگرگون نموده و افراد با برگزیدن بخشی از هویتها و ارز شهاي جدید ، هویت فردي خود را شکل دهندمی که گاهاًً چالشهایی براي هویت جمعی فراهم ساخته و دولتها را دچار مشکل میکنند. این چالشها که صرفا مختص جوامع کمترتوسعهیافته نبوده و جوامع توسعهیافته یا پیشرفته را نیز درگیر مینماید؛
زمینهساز آن گشته تا برخی کشورها اقدام به مدیریت و کنترل چنین فضایی نموده و این مهم را بر مبناي سیاستها و برنامههاي ایجابی یا سلبی اجرایی نمایند که در راستاي آن ، سیاستهاي ایجابی ، دربرگیرنده برنامهها و سیاستهایی معطوف به تولید محتوا ، مدیریت محتوا ، برنامههاي دیجیتالیسازي اطلاعات و دسترسپذیر ساختن اطلاعات و محتوا در شبکه اینترنت میبا شد - - www.rsf.fr/rsf/uk و سیا ستهاي سلبی شامل برنامههاي معطوف به حذف ، کنترل و نظارت بوده که بر مبناي آن ، دولتها اقدام به اعمالی چون ، تشویق به استفاده از سامانه هاي نظارتی و کنترلی سطح خرد ، برنامهریزي بازدارنده در حوزه قانونگذاري ، ا ستفاده از سامانههاي نظارتی و کنترلی سطح کلان ، جلوگیري از استفاده از اینترنت و... مینمایند. پژوهش حا ضر با مطالعه و برر سی سیا ستها و برنامههاي ، سه ک شور ترکیه ، م صر و ایران ، به عنوان جوامع هدف در پژوهش ، که از منظر جغرافیاي ، فرهنگی ، ایدئولوژیکی ، سیاسی و اجتماعی ، ویژگیهاي همگنی با جامعه ایران دارند؛ در صدد ا ست در حوزه مواجهه و پی شگیري از آ سیبهاي ف ضاي مجازي ، الگویی کلی براي طراحی راهبردهاي بومی با توجه به مقتضیات ، شرایط فرهنگی و الزامات دینی و ایدئولوژیک ارائه نماید.
مبانی نظري پژوهش
در این مقاله ، بر این موضع هستیم که اگرچه تفاوتهایی زمینهمند و نیازمند تفسیر در گستره اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و... میان رویکرد و چگونگی مواجهه با فضاي مجازي در جوامع اسلامی وجود دارد ، اما میتوان از رهگذر یک چهارچوب شناختی عام ، فضا را براي بررسی شاخصها ، عوامل و عناصر نسبی هویت ملی که در معرض تهدیدات تکنولوژیهاي ع صر جهانی شدن قرار گرفته؛ و از سوي دیگر براي تحلیل اثرات پدیده اینترنت بر عر صههاي مختلف هویت ملی ، مهیا سازیم.
تهدیدات هویتی پیش زمینه سیاستگذاري در عرصه فضاي مجازي
همانگونه که پیش از این ذکر آن رفت ، دگرگونیهاي هویتی ، بخصوص در معرض تهدید قرار گرفتن هویت ملی در جوامع ، زمینه ساز اتخاذ تدابیري سلبی و یا ایجابی از سوي دولتمردان جوامع مختلف در تقابل با تأثیرات سوء ف ضاي مجازي بوده است. هویت به عنوان سازوکاري که نظم کهن تاریخی را به نظم نوین امروزي پیوند میزند - مقصودي ، - 83 :1386 ، اشاره به مفهومی دارد که بیان کننده فرایند پاسخگویی آگاهانه افراد و اجتماعات به پرسشهایی از باب کیستی و چیستی است که در پیوندي تنگاتنگ و انحصاري با مقولهي »خود« قرار داشته و در چارچوب هویت شخصی قابل برر سی ا ست. اما ، با ظهور پدیدهاي مو سوم به »دولت - ملت« یا دولتهاي ملی بعنوان واحدهاي سیا سی جدید در سده هفدهم میلادي و مصادف با انعقاد قرارداد وستفالیا ، این مفهوم در بستر گسترده اجتماعی ، سیاسی و اقتصادي ، به یکی از ارکان اصلی پدیده دولت – ملت مورد توجه قرار گرفت و از این زمان به بعد ، براي انسانی که تا پیش از این در کنار هویت فردي خویش ، داراي هویت جمعی ، بر مبناي وفاداري به ارزشها و احساسات قومی و قبیلهاي و ایلی ، نیز بوده که آنان را به جمع بزرگتري از جمله قوم و قبیله پیوند میداد ، مفهوم نوینی از هویت جمعی تحت عنوان »هویت ملی« را به ارمغان آورد که به مراتب گ ستردهتر از هویتهاي قومی ، ایلی ، محلی ، فرقهاي و نظایر اینها بود - مرت ضویان ، . - 36 :1374
این هویت جدید ، بالاترین سطح از هویت جمعی در یک جامعه را به نمایش میگذارد که مبیّن نوعی احساس پایبندي ، دلبستگی و تعهد به اجتماع ملی است که برحسب محتواي آگاهیها و تعلقها ، پاسخ فرد به کیستم و چیستم و به چه جامعهاي تعلق دارم ، در چارچوب شیوه تولید و فرهنگ مسلط هر دوره مشخص و با تغییر محتواي آ گاهی ها یا تعلق ها ، به ع لت تغییر شرایط مادي ز ندگی یا عوض شدن ترک یب اجت ماعی جام عه ، د چار تحول میگردد - عاملی ، . - 52 :1383 البته ، میباید خاطر ن شان نمود که ابعاد این م شترکات جمعی و نیز اح ساس تعلق و تعهد نسبت به آنها ، در تمام جوامع یکسان و هم وزن نمیباشد ، بر این اساس ، الگوي ایدهآل هویت ملی در هر جامعه متفاوت از جوامع دیگر بوده و محدودیت ابعاد آن برخاسته از ارزشها و نگرشهاي آن جامعه میباشد؛ اما بطورکلی ،از منظر جامعه شناختی که الگوي کارآمدتري براي تبیین هویت ملی میبا شد ، هویتملی به ابعاد اجتماعی ، سیا سی- امنیتی ، تاریخی ، دینی و فرهنگی قابل تقسیم است - گودرزي ، . - 76 :1385
بر مبناي این دسته بندي ، بعد اجتماعی هویت ملی ، در ارتباط با کیفیت روابط اجتماعی فرد با نظام کلان اجتماعی ا ست - حاجیانی ، . - 199 :1379 ارتباطات گ سترده افراد با محیط اجتماعی سبب تقویت بعد اجتماعی هویت ملی شده و هر قدر این بعد قويتر با شد ، شخ صیت اجتماعی شهروندان من سجمتر پیریزي میگردد و یک »ما«ي اجتماعی شکل میگیرد که مبیّن روابطی دوستانه ، عاطفی ، همراه با احساس تعلق به اجتماع ملی ، بعنوان جوهره بعد اجتماعی است - گودرزي ، پیشین: . - 28 موضوعاتی چون وفاق اجتماعی ، همبستگی ملی ، خلق و خوي ملی ، منش ملی و عباراتی از این دست در سطوح اجتماعی شناسایی میشوند و در برخورد مستقیم با ارتباطات اجتماعی و عمق آن ، معناي واقعی خود را پیدا میکنند. در مقابل ، بیگانگی اجتماعی از شاخصهاي ضعیف بودن بعد اجتماعی هویت ملی قلمداد میگردد - همان: - 31؛
بعد سیاسی - امنیتی هویت ملی ، بیان کننده تعلق خاطر افراد یک ملت به مبانی مشروعیت بخش و نظام سیاسی برآمده از آن که به شکل حکومت تجلی پیدا میکند ، قلمداد میگردد - شیخاوندي ، . - 28 :1378 بر این اساس ، تنها تعلق قانونی یا فیزیکی به یک نظام سیاسی ، بعد سیاسی هویت را شکل نمیدهد بلکه احساس پذیرش و تعلق خاطر به مبانی ارزشی و نظام سیاسی برآمده از آن است که این پذیرش را جاري و محقق میسازد. شایان ذکر است ، هویت ملی در بعد سیاسی
