بخشی از مقاله
چکیده
منظومهی »دفتر دل،« یکی از آثار علّامه حسنزاده آملی - در دورهی معاصر - ، حاوی مضامین حکمی - عرفانی و تعلیمی - تربیتی است. در پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی برخی ارزشها و آموزههای موجود در پنج باب اول آن مورد واکاوی قرار گرفته است. بر این مبنا پرسشهایی مطرح است که علّامه» چه موضوعات تعلیمی - تربیتی را در باب «5 - 1» دفتر دل بیان نموده و هدف ایشان از تبیین آموزههای تربیتی چه بوده است؟.« مطابق نتایج، برخی از این آموزهها شامل: تهذیب نفس، ادب با خدا، انس با کقریم،آن همّت، مذمّت بُخل و ... است. علّامه لازمهی رسیدن به مدینهی فاضله را تأدیب در متن اجتماع و شئون حقیقت زندگی میداند؛ لذا در »دفتر دل« برآن است تا با الهام از آموزههای دینی، در جامهای تنیده از عرفان و اخلاق، به تلطیف روح انسانی بپردازد و آنان را به طریق علم و عمل به کمال انسانی سوق دهد.
- 1 مقدمه
در ادب گرانسنگ و پر مایهی فارسی همواره آموزههای تعلیمی و تربیتی در قالب متون ارزشمند منظوم تبلور یافته است. بسیاری از شاعران بلندپایه ادب فارسی با هنرآفرینیها و جاذبههای شعری بر آن بودهاند که آموزهها، مضامین و دورنمایههای اخلاقی و انسانی را با زیباترین روش ترسیم نمایند و به مردم زمان خود و همهی اعصار انتقال دهند؛ لذا در ادب فارسی ادبیّات تعلیمی جایگاه ویژهی خودرا تثبیت نموده است. اخلاقیّات نیز با محورهایی که به توصیف فضایل اخلاقی میانجامد و رذایل اخلاقی را نکوهش میکند، مورد توجّه قرار گرفته است و شاعران آزاده و عارف از روی انسان دوستی و با نهایت حسن نیّت، با آثار خود به ترویج و نشر این نوع از ادب پرداختهاند. در دریای بیکران ادب پارسی، شاهکارهای فراوانی وجود دارد که با دانشها و آموزههای نظری و تعلیمی آراسته شده است. این شاهکارهای ادبی زمینهی رشد و تکامل انسان را در گسترهی زندگی فراهم آورده است.
علّامه حسنزاده آملی از دانشمندان معاصر است، که صاحب تألیفات فراوانی در زمینههای: ادبیّات و شعر، ریاضیّات عالیه - حساب و هیئت و نجوم و دیگر رشتهای آن - ، عرفان، فلسفه، اخلاق، طب، علوم غریبه، فنّ ارثماطیقی از علم جفر - علم حروف - و علم اعداد، علم اوفاق، علم زُبُر و بیّنات و تفسیر و رجال و درایه و اصول و فقه میباشد، یکی از آثار ایشان دیوان اشعار است - حسنزادهآملی، ب1386، ج1، ص. - 20 سرآغاز این اثر، تقریظی به قلم آیت الله مهدی الهیقمشهای است که فرمود: به حکم اینکه »برخی از شعرها حکمت است«ٌ - ابنبابویه، 1413، ج4، ص - 379 و »خدا را گنج هایی است زیر عرش که زبانهای شاعران کلیدهای آن گنجهایند«ٍ، ذوق لطیف و فکر علمی شریف و خاصّه، مشتاقان علوم عقلی و عرفان و طالبان مقام حقیقت و ایقان، ترنّم و تفکّه و تجسّم معانی مجرده را به لباس زیبای شعر برای توجّه نفوس لایق و تشویق خلایق و توجّه به دقایق عرفان و حکمت و مبدأ و معاد ضرور دانسته و استادان علوم عقلی و ذوقی اشارات و لطایف و حقایق قرآن و گفتار ائمّه اطهار را با طبع لطیف خود به لسان اشعار و نظم آبدار درآورده و نفوس مستعدّه را بهرهمند از آن سخنان آسمانی میکنند تا بدین وسیله مردم را سوق به اخلاق فاضله دهند؛ لذا استاد دانشمند برای نشر معارف الهی و ترغیب نفوس شیّق به کمال و روحهای عالی طالب حقایق، این اشعار را که مضامینش همه طبق اخلاق فاضله و توحید و تزکیّه و تربیت روح است، بدین مقصد عالی سروده و از طبع وقّاد خداداد، گوهرفشانی کردهاند - حسنزادهآملی، 1377،
ص. - 8 - 7
دیوان اشعار علّامه حدود پنج هزار بیت و در قالبهای غزل، قصیده، مثنوی، قطعه، رباعی، دوبیتی، منظومهی بلند دفتردل و اشعاری به زبان عربی و تبری است که بیشتر در قالب غزل میباشد. هزار و پانصد و یک بیت آن اختصاص به منظومهی بلند دفتر دل الشِّعْرِإنَّ.1مِنلَحِکْمَهً َّ للّهَ تَعالی کُنُوزٌ.2جملهتَحتَی» العَرشِ مِفتاحُهُ لِسانُ الشُّعَراءِ« درمنابع معتبر روایی امامیّه یافت نشد؛ اما با اندکی تفاوت در متن عربی، در کتابهای »نفائسالفنون فی عرائسالعیون« تالیف: شمسالدین محمّد بن محمود آملی - 1377، ج1، ص - 171 و »تعلیقات حدیقه الحقیقه سنایی«، اثر: مدرس رضوی 1344 - ، ص - 75 مشاهده گردید. دارد، که در نوزده باب به عدد حروف کریمهی »بسمالله الرحمنالرحیم«تنظیم یافت. در علّت نام گذاری این منظومه به نام »دفتر دل« در باب اول آن چنین سروده است:
»چو این دفتر حکایت دارد از دل بسی حرف و شکایت دارد از دل
به حکم طالعش از اختر دل نهادم نام او را »دفتردل«« - دیوان اشعار، ص - 260
»دفتر دل« یک دوره مباحث عرفانی و تربیتی - اخلاقی است، که کشتی نشستگان در دریای طوفانی دل را به طریق علم و عمل به مقصود نهایی انسانی که همانا رسیدن به توحید صمدی قرآنی و سرّ بسم اللّهالرّحمن الرّحیم و اطوار وجودی آن است، سوق دهدمی . این منظومه شرح تطوّرات و تقلّبات وجودی قلب انسان عارف است، که اگر کسی بخواهد اطوار وجودی قلب خویش را بشناسد، میتواند از کوثر دفتر دل سیراب گردد . از دیدگاه علّامه حسنزاده آملی که کمال انسانی را در سیر و سلوک عرفانی میداند، عرفان اصیل انسانساز، منطق وحی به نام قرآنکریم است - حسنزاده آملی، الف1379، ص - 12 و قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند - همان، 1377، ص320؛ ب 1381، ص. - 31 -30 روایات مرتبهی نازلهی قرآنند و نسبت قرآنکریم به احادیث مانند جان است نسبت به بدن - بدیعی، 1388، ص - 47 - 46؛ از این روی در دفتر دل با الهام از آموزههای دینی، اخلاقی و انسانساز مکتب حیات بخش اسلام، اندیشهها و مسائل اخلاقی را هر چه زیباتر و مؤثرتر در قالب اشعار مزیّن به ویژگهای فَنّی، تکنیکی و زیباشناسانه بیان داشته است و بر آن بوده است که با اندیشههای خاصّ خود در جامهای تنیده از عرفان و اخلاق به تلطیف روح انسانی و تربیت ابنای روزگار بپردازد. در این پژوهش ارزشها و آموزههای موجود در دفتر دل مورد واکاوی قرار گرفته و به تبیین موضوعات آن پرداخته شده است؛البتّه به جهت ضیق مجال باب «5 - 1» بررسی شد. بر این مبنا، این پرسش مطرح است:
-1علّامه حسنزاده آملی چه آموزهها و موضوعات تعلیمی - تربیتی را در باب «5 - 1» دفتر دل بیان نموده است؟ 2 -هدف علّامه از ترسیم و تبیین آموزههای تربیتی چه بوده است؟
این پژوهش به شیوهی توصیفی- تحلیلی، روش گردآوری اطلاعات و کتابخانهای - فیشبرداری با استفاده از کتب و نرمافزارهای تخصصی - بوده است. در رابطه با تجلّی» مضامین تعلیمی- تربیتی در باب «5 -1»دفتر دل علّامه حسن حسنزاده آملی«، تاکنون پژوهشی بدین شیوه، انجام نشده است، تنها تحقیقی که در حوزهی دفتر دل صورت گرفته و به طور غیرمستقیم با این مقاله مرتبط است، کتاب شرح دفتر دل - داوود صمدی آملی - است، که در دو جلد به شرح کلّی حکمی- عرفانی دفتر دل پرداخته شده استَ.
-2 شعر از نگاه علآمه و بنمایههای هنر شاعری ایشان
از دیدگاه علّامه حسنزاده آملی شعر دو گونه است، شعر ممدوح و شعر مذموم، که با یکدیگر اشتراک لفظی دارند. شعر مذموم، شعر به اصطلاح منطق است و در مواردی کاربرد دارد که بخواهند، قضایایی را که برهانی و خطابی نیستند، به تخیّل و تصرّف در قوهی خیال و وهم و به خلاف و مجاز، سفسطه کنند؛ خواه منظوم باشد یا غیرمنظوم؛ امّا اشعاری که از اعاظم علمای صدر اسلام تاکنون، 3امّا. در خصوص اشعار تعلیمی - اخلاقی در ادب فارسی پژوهشهای مستقلّی صورت گرفته است؛ از جمله میتوان به مقالات زیر اشاره نمود: » بررسی اندیشهای اخلاقی و تعلیمی در شعر اجتماعی عصر مشروطیّت« نگاشتهی سیّد احمد حسینی کازرونی 1390 - ش - ؛ » مضامین اخلاقی و تعلیمی مشترک در شعر زهیر و سعدی« نگاشتهی محبوبه مسلمیزاده و مهدی ممتحن 1396 - ش - ؛ »دیدگاه اخلاقی و تربیتی در شعر وحشی بافقی« نگاشتهی اسحاق طغیانی و علی علیزاده 1394 - ش - و ... .
