بخشی از مقاله
چکیده
جامعه کنونی به افرادی نیاز دارد که ازقدرت تصمیم گیری برخوردار بوده، بتوانند در دنیایی که روزبه روزدر حال تغییر است، با بهره گیری از قوه عقل، عمل و برقراری ارتباط با دیگران به اجرای تصمیمات بپردازند. در مقایسه با سایر ادیان، اسلام بیش ترین اهمیت و ارزش را برای عقل و اندیشه قائل شده است. فراخوانی قرآن مجید به تعقل و اندیشیدن استدلالی و منطقی از موضوعاتی است که در بسیاری از آیات الهی و احادیث به صراحت بیان شده است.
عقل از نظر قرآن و سنت موضوعی بسیار مهم و اساسی است که بر ابعاد مختلف زندگی اثر می گذارد. بهره گیری از عقل بر ابعاد اجتماعی زندگی و برقراری روابط حسنه با دیگران نقش به سزایی دارد. بر همین اساس هدف پژوهش حاضر»تبیین آثار به کارگیری عقل در تربیت اجتماعی بر اساس آیات و روایات« می باشد. پس از تحقیق و جستجو در منابع موجود که با روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است، در مجموع 5 مورد از آثار کاربست عقل در تربیت اجتماعی مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است که عبارتند از: خوش خلقی، مشورت کردن، مدارا با مردم، پرهیز از بدگویی و هم نشینی با خوبان.
کلمات کلیدی: تربیت، تربیت اجتماعی، عقل.
مقدمه
تربیت، فرایندی تعاملی و مستمر است که در بستر جامعه شکل می گیرد. در واقع، ابعاد اساسی هویت فرد در تعامل بادیگران و از مسیر روابط گروهی امر تربیت محقق می شود - عسکریان، . - 1368 ظهور و افول جوامع انسانی و شکوفایی و اضمحلال آن ها تربیت مؤثر را ضروری ساخته تا در دنیایی که انسان در معرض بمباران اطلاعاتی است؛ خوب اندیشیدن را بیاموزد و مسایل متعدد و متعارض خود را حل کند.
آموزش و پرورش به عنوان یک حوزه ی بسیار حساس لازم است به باز تعریف اجزا و کارکردهای خود بپردازد و خود را با دگرگونی های زمان هماهنگ کند. در نظام تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران در سند برنامه درسی ملی که به عنوان چارچوب مفهومی در تدوین اهداف در سطوح مختلف، راهنمای عمل برنامه ریزان و مجریان نظام آموزش و پرورش است، پنج عنصر تفکر و تعقل، ایمان، علم، عمل و اخلاق در چهار عرصه ارتباط متربی با خود، خدا، خلق و خلقت مورد تاکید قرار گرفته است.
در میان عناصر پنج گانه، عنصر تعقل از جایگاه نخست و محوری برخوردار است - مبانی نظری تحول بنیادین درنظام تعلیم وتربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، . - 1390 اصل تعقل و تفکر به عنوان ملاک هر فعالیت تربیتی در تربیت اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است به عبارت دیگر در هیچ کدام از عناصر جریان تربیت و در هیچ یک از مراحل تربیت نمی توان اصل عقل را نادیده گرفت.
ارزش و عظمت عقل بر هیچ کس پوشیده نیست. انسان ها در هر امری با هم اختلاف نظر داشته باشند در ارزش عقل اتفاق نظر دارند و از مهمترین عوامل برتری انسان بر موجودات دیگر همین دارا بودن عقل بالنده و اندیشه زاینده اوست قوه ی عقل موهبتی الهی است که در نهاد بشر به ودیعه گذارده شده است و در چشم انداز اسلامی یکی از راه های مهم و اصلی نیل به شناخت است و گستره دریافت هایش آن چنان گسترده است که واقعیات نامحسوس و امور غیبی راهم دربر می گیرد.
مبانی نظری تحول بنیادین درنظام تعلیم وتربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، به همین سبب قرآن کریم به دفعات از تعقل و تفکر درآیات استفاده نموده است، همانگونه که در سوره بقره می فرمایندکَذَلک:»یُبیﱢنُاللّهلَکُم لَعلﱠکُمآیاتهتَعقلُونَ؛ بدینسان خداوند آیاتش را بر شما روشن می گرداند، تا اندیشه کنید بهره گیری از عقل، آثار و برکات ارزشمندی در ابعاد گوناگون زندگی انسان به جای می گذارد. عقل در تعدیل و کنترل تمایلات حیوانی و دعوت به کارهای نیک و تقید به مکارم اخلاق نقش بزرگی را ایفا می کند و برای انسان بهترین راهنماست .
مشکلات اخلاقی و اجتماعی انسان هاغالباً معلول جهالت و ضعف نیروی عقلی آنهاست . اگر عقل نیرومند باشد زمام کشور نفس را در اختیار می گیرد و بر طبق مصالح واقعی آن را اداره می کند و چنین فردی سعادتمند خواهد شد. بنابراین اولیاء و مربیان وظیفه دارند پرورش عقل را جزء برنامه های تربیتی خود قرار دهند و از این طریق متربی را در صراط مستقیم انسانیت هدایت کنند و از انحرافات جلوگیری نمایند یکی از مهم ترین آثار به کار گیری عقل، در بعد اجتماعی است. در دین اسلام به زندگی اجتماعی اهمیت زیادی داده شده است.
دلیل این امر، نگاهی است که اسلام به انسان و چگونگی رشد و تکامل و نحوه رسیدن او به سعادت دارد. یکی از مهم ترین انواع تربیت در دین اسلام، تربیت اجتماعی است. زیرا طبیعت خلقت انسان به گونه ای است که به زندگی با دیگران گرایش دارد و تکامل شخصیت وی بسته به حضور و نقش آفرینی وی در اجتماع است . لذا هدف اصلی تربیت اجتماعی این است که کودک برای زندگی با دیگران و در اجتماع آماده شود.
از نظر اسلام انسان فطرتی اجتماعی دارد که منظور از آن تنها این نیست که نیازهای فرد از طریق رفع می شود و نیازمند به همکاری دیگران است، بلکه به این معناست که بسیاری از فضایل اخلاقی در بستر زندگی اجتماعی به کمال می رسند. یکی از راههایی که بشر می تواند به مدد آن روابط اجتماعی خویش را بهبود بخشد و از این طریق به مراتب والایی از فضایل اخلاقی دست یابد، به کار گیری عقل است. انسان عاقل در برقراری روابط اجتماعی کوشا خواهد بود و در حقیقت یکی از جلوه های به کارگیری عقل، پرورش مهارت های اجتماعی می باشد.
بررسی آثار به کار گیری عقل در ابعاد گوناگون زندگی بشری تاثیر به سزایی در رفع مشکلات کنونی جامعه خواهد داشت و راهنمایی برای عمل دست اندرکاران تربیت و آموزش خواهد بود. پرورش انسان ها وظیفه خطیری است که کوتاهی در آن آثار غیر قابل جبرانی به بار خواهد داشت لذا با توجه به تاکید ویژه قرآن و احادیث به پرورش عقل و آثار گران مایه آن در ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی بشر، پرورش ابعاد گوناگون متربیان به ویژه تربیت عقلانی ضروری می نماید.
در مقاله حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی و با مراجعه به آیات و روایات، تلاش می شود به آثار به کارگیری عقل در حوزه تربیت اجتماعی پرداخته شود. بدین منظور مفهوم عقل، تربیت اجتماعی و... بیان می شود و در نهایت تعدادی از آثار کاربست عقل در حوزه اجتماعی بررسی و تحلیل می گردد.
عقل
مفهوم عقل دارای دو معنای لغوی و اصطلاحی است. عقل در لغت، مصدر »عقل- یعقل« به معنای درک کردن و فهمیدن و تدبر است و از حیث معنای لغوی با »عقال« تناسب دارد و عقال یعنی زانو بند شتر که به وسیله آن زانوی شتر سرکش بسته می شود و طغیانگری اش مهار می گردد. به همین جهت عقل در لغت یعنی » امساک و استسماک« یا »عقد و امساک لذا ادراکات انسان که آنها را در دل پذیرفته و عقد قلبی نسبت به آنها بسته است، عقل نامیده می شود به عبارت دیگر عقل در اصل لغت به معنای تعقل اشیاء و فهم و درک آنها است.
عقل در اصطلاح بر شش معنا اطلاق شده است: - 1 قوه ادراک و تشخیص خیر و شر که مناط تکلیف و پاداش و کیفر است. - 2 قوه و ملکه نفس که آدمی را به انجام خیرات و اختیار منافع و اجتناب از شرور و مضرات فرا می خواند. - 3 قوه تدبیر زندگی با عقل عملی که به امور زندگانی مردم نظم می دهد. 4 -عقل نظری که علم به حقایق اشیاء است و چهار مرتبه دارد: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل بالمستفاد. 5 -عقل به معنای نفس ناطقه انسان که او را از سایر حیوانات جدا می کند. 6 - جوهری که ذاتا و فعلا از ماده و آثار آن مجرد است که اساس و پایه جهان ماورای طبیعت و عالم روحانیت است عقل احیا کننده ارزش های اخلاقی است.
در اصول کافی منقول است که خداوند از حضرت آدم - ع - می خواهد که یکی از سه عامل »عقل«، »دین« و »حیا« را انتخاب کند و او عقل را انتخاب می کند. در این تمثیل از قول »دین و حیا« نقل می شود که مدافع »عقل« هستیم و ماموریم که هر جا عقل باشد همراه او باشیم تعقل عامل مهمی است که در سعادت و شقاوت انسان اثر دارد و دین هم بر آن تاکید می کند و عقل مهم ترین عامل برای احیای ارزش های اخلاقی و حاکمیت بخشی به آنها در زندگی بشر است.
عقل افضل نعمتهای خدا بر بندگانش است. ستون و پایه شخصیت انسان و انسانیت او را عقل تشکیل می دهد. در حقیقت انسان عبارت از عقل اوست که منشا معارف و کمالات و مبدا علوم و ملکات و کامل کننده انسان است. چنانکه حضرت علی - ع - فرموند: »پایه شخصیت انسان عقل است و هوش و فهم و حافظه و دانش از عقل سرچشمه می گیرند. عقل، انسان را کامل می کند و رهنما و بینا کننده است و آنگاه که عقلش به نور الهی موید باشد عالم و حافظ و متذکر و باهوش و فهمیده باشد و از این رو بداند چگونه و چرا و کجاست و خیرخواه و بدخواه خود را بشناسد و در اعتراف به یگانگی خدا و فرمانبری از او خلوص نیت پیدا کند و چون چنین کند از دست رفته را جبران کرده بر آینده مسلط گردد و بداند در چه وضعی است و برای چه در اینجاست و از کجا آمده و به کجا می رود؟ اینها همه از تایید عقل است.
تربیت اجتماعی
تربیت اجتماعی که مرکب از دو واژه ی تربیت و اجتماع می باشد، در لغت به معنای رشد و نمو دادن ابعاد اجتماعی است و چون در مورد انسان به کار می رود، مراد شکوفا کردن استعدادهای مدنی و جمعی آدمیان است؛ اما در اصطلاح »مقصود از تربیت اجتماعی، پرورش جنبه یا جنبه هایی از شخصیت آدمی است که مربوط به زندگی او در میان جامعه است تا از این طریق به بهترین شکل، حقوق، وظایف و مسئولیت های خود را نسبت به دیگر هم نوعان، هم کیشان و هم مسلکان خود بشناسد و با آگاهی و عشق برای عمل به آن وظایف و مسئولیت ها اقدام کند.
اسلام نسبت به اصل اجتماعی شدن افراد و پرورش گرایش های اجتماعی، و در نتیجه فرهنگ پذیری و تربیت اجتماعی عنایت دارد. با توجه به اینکه کودک در آینده ناچار است در جامعه قبیله ای یا میهنی یا نژادی یا زبانی خود و با افراد آن زندگی کند باید به گونه ای تربیت شود که فرهنگ جامعه خود را بپذیرد و با سایر افراد همسو و هماهنگ گردد تا بتواند با آنان زندگی مسالمتآمیز داشته باشد.
روش تحقیق
پس از جستجو در منابع اصلی و فرعی، اطلاعات گردآوری شده با روش توصیفی تحلیلی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت که این فرآیند منجر به پاسخ به سوال این پژوهش یعنی »کاربست عقل چه اثری در حوزه تربیت اجتماعی از منظر آیات و روایات دارد« شد. گستره مطالعاتی این مقاله شامل کلیه مدارک و اسناد پژوهشی موجود و در دسترس اعم از کتب، مقالات و... در زمینه موضوع تحقیق است. اطلاعات مورد نیاز به شیوه کتابخانه ای و به شکل فیش برداری گردآوری شده است.
یافته ها
مقصود از تربیت اجتماعی آن است که ما فرزندان خود را به گونه ای تربیت کنیم که مجموعه فضائل اخلاقی که جنبه اجتماعی دارند در آنان شکوفا شود و رفتار اجتماعی آنان بروز و ظهور فضایل باشد. پاره ای فضایل اخلاقی دارای بعد اجتماعی هستند و باید مورد توجه قرار گیرند. انسان عاقل می تواند اخلاق اجتماعی را در خود متبلور سازد. با بررسی مجموعه آیات و روایات در رابطه با عقل، تعدادی از آثار به کار گیری آن در تربیت اجتماعی در ادامه به بحث گذاشته می شود.
پرهیز از بدگویی
امام علی - ع - می فرمایند:اَلْعاقِلُ»مَنْصانَلِسانَهُعَنِالْغیبَه؛ عاقل کسی است که زبانش را از بدگویی پشت سر دیگران، نگه دارد غیبت به معنی بدگویی کردن در غیاب دیگران، یکی از اخلاق رذیله و از گناهان کبیره استملاّ. مهدی نراقی گوید :" غیبت آن است که چیزی نسبت به کسی گفته شود که اگر به گوش وی برسد خوشش نیاید؛ خواه آن گفته راجع به نقص در بدن او یا در اخلاق یا در اقوال و یا در افعال مربوط به دین یا دنیای او باشد.
