بخشی از مقاله
چکیده
متفکران معاصر شیعه در مواجهه با مسائل گوناگون و از جمله »حقوق بشر«، مواضع متفاوتی متناسب با مبانی خود اتخاذ کرده اند. اینکه چند رویکرد کلان را از طبقه بندی مبانی معرفت شناسی، هستیشناسی، انسان شناسی، روش شناسی و دین شناسی آنان می توان استخراج کرد، سؤالی است که در این مقاله پیگیری شده و پاسخ به آن به اتخاذ راهبرد مناسب بر اساس نقد مبانی مذکور منجر خواهد شد. این مهم از روش کتابخانهای و تحلیل مضمون آثار این متفکران صورت گرفته است.
رویکرد تجددگرا که معتقد به جدایی حوزه دین از دنیاست، سعی دارد قرائتی از دین ارائه دهد که با عقل خودبنیاد بشری و دیگر دستاوردهای تمدن غربی تعارضی نداشته باشد. لذا اعلامیه جهانی حقوق بشر و دو میثاق بین المللی مورد توافق عقلا را محور و مبنای تفسیر متون دینی از جمله قرآن و روایات میداند. رویکرد شریعت گرا هر چند عقل را یکی از منابع معرفتی دین معرفی میکندولی، عملاً کارکرد آن را در حد فهم متون روایی و قرآن تقلیل میدهند و با روشی پسینی بعد از تولید مفاهیم و موضوعات در تمدن بشری، سعی در تطبیق جزئی آن با آیات و روایات دارند و در صورتی که آن موضوعات را در منابع نقلی نیابند با استناد به اصاله البرائه و امثال آن به حلیت آن فتوا می دهند.
اینان در قبال مسأله حقوق بشر گاهی به طرد آن پرداخته اند، گاهی سکوت نمودند و زمانی نیز آن را مطابق اسلام خوانده اند. رویکرد تمدن گرا نیز که معتقد است اسلام در تمامی حوزههای مورد نیاز بشر رهنمود دارد، نگاهی جامع و کلنگر به همه مسائل اسلامی در کنار یکدیگر دارد، منابع دین را اعم از عقل و نقل می دانند. صاحبان این رویکرد در برخورد با مسائل جدید تلاش می کنند یک نظام فکری و تمدنی اسلامی تولید نموده تا پاسخ همه موضوعات و مسائل بشری در آن پیدا شود. ثمره این نگاه در موضوع حقوق بشر این است که »اعلامیهی جهانی حقوق بشر« که در فضای تمدن الحادی نگارش یافته را نقد نموده و سعی در استخراج و تولید »حقوق بشر اسلامی« با مؤلفههای ناب خود را دارند.
مقدمه :
مواجهه متفکران مسلمان با پدیده های مدرن در طول دو قرن گذشته و حضور پررنگ فرهنگ اجتماعی و مکاتب سیاسی غرب در محیط اسلامی از یک سو و انحطاط و آشفتگی در جوامع از سوی دیگر، عالمان و اندیشمندان مسلمان را به تدریج به تأملات نظری در این حوزه کشاند و تفکر اجتماعی اسلام را به عنوان یکی از پرسشهای جدی در حوزه معرفت دینی مطرح ساخته است.
گروهی از فقها در ابتدا به تقابل و واکنش منفی با پدیده رسوخ مدرنیته و به ویژه مسأله حقوق بشر پرداختند و عده ای نیز عناصر فرهنگی مدرن را زاییده تجربه و عقلانیت بشری شمرده و دین را تنها به عنوان پشتوانه ارزش های انسانی و داور نهایی برای این امور به حساب آورد. گروه اول که در این نوشتار به نام شریعت گرایی اسلامی از آن یاد میشود و از محافل دینی و حوزوی سر برآورد، تمدن غرب را با دیده تردید و بدگمانی می نگریست و گاه تا بدانجا پیشمیرفت که هر پدیده جدیدی را که از آن سو به ارمغان می آمد، نمادی از کفر و زندقه می شمرد. این گروه به جای تلاش برای شناخت ماهیت تمدن جدید و ارائه سازوکارهای عملی برای اجرای دین در صحنه جامعه، وظیفه خود را حفظ شریعت و نفی ایده ها و عناصری که به نظر آنها با شریعت ناسازگار است، میدانستند.
اندیشه تجددگرایی اسلامی - روشنفکری دینی - نیز برآمده و زاییده رویارویی کشاکش بنیادین میان روشنفکران سکولار و شریعت گرایان مذهبی بود. روشنفکران مسلمان با پذیرش چارچوب فلسفی و اجتماعی مدرنیته و اتخاذ یک موضع انتقادی نسبت به پارههایی از مظاهر تمدن غرب، عملاً به دنبال بازخوانی متون و معارف دینی برای همخوان کردن میراث اسلامی با اندیشه تجدد برآمدند.
در این میان رویکرد سومی در چند دهه اخیر مطرح شد که تلاش دارد میان اصول گرایی دینی و پیشرفت گرایی جمع کند و از این رو معتقد است که نه تنها دین با مقولاتی چون نوگرایی و توسعه اجتماعی در تضاد و تقابل نیست، بلکه تحول و توسعه علمی و تکنولوژیک را از لوازم و سازه های زندگی اجتماعی بشر می داند. نقطه اختلاف این دیدگاه با تجددگرایی اسلامی ایناست که روشنفکران مسلمان توسعه را اصولاً از مدلهای مدرنیته اخذ و اقتباس کرده و تنها به سازگاری ظاهری آنها با شریعت اسلامی می اندیشند، حال آنکه رویکرد تمدنگرا به دنبال تبیین و تأسیس الگوهای توسعه اجتماعی در چارچوب فرهنگ اسلامی و آموزههای وحیانی است.
نویسنده در این مجموعه به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که مؤلفه های اصلی اندیشه این سه رویکرد نظری چیست و بهویژه در مسأله حقوق بشر چه نتایجی را به دنبال دارد.
علمای اسلامی از ابتدای شکل گیری علم فقه در مذهب امامیه همواره در صدد یافتن نظر شارع مقدس در موضوعات گوناگون بوده اند. این تلاش هزار ساله با پستی و بلندی هایی همراه بوده و فراز و فرودهایی داشته است.
