بخشی از مقاله
چکیده
حقوق شهروندی درهرکشورنمادی از تمدن و رشدجامعه بشری در آن کشور است.زیرساخت های مهم هرکشورورشد و توسعه آن از قبیل اقتصاد، فرهنگ، بهداشت، امنیت وابسته به تعامل افراددرعرصه های مختلف حقوق شهروندی وحفظ و پاسداشت آن است. اسلام و مقررات جامعه اسلامی که وام گرفته از شریعت است الگوی مناسبی از حقوق شهروندی را به مسلمانان توصیه می کند وهمچنین درقوانین مدون حقوقی می توان روند روبه رشدحقوق شهروندی رامشاهده کرد.
باتصویب منشور حقوق شهروندی ایران در سال 95شکل و شمایل حقوق شهروندی جامه نو پوشیدو نقطه عطفی درروابط انسانها با خود و طبیعت وجهان اطراف واجتماعات بشری ایجاد شد.آنچه در این مقاله به آن خواهیم پرداخت تحلیل مبانی حقوق شهروندی از منظر فقه وحقوق در ایران است.وخواهیم دیدمبانی از قبیل:حق آزادی، کرامت،حق حیات،حق ازدواج، حق امنیت و...می توانندروند روبه رشدی درجامعه ایجاد کنندو می توانندمبدا وآغاز روابط وگشایش درامورزندگی هرچه بهترانسان ها باشند.
مقدمه
حقوق شهروندی جز حقوق ذاتی و فطری انسانها است. همچنین این حقوق غیر قابل انتقال و تجزیه ناپذیر است، به این صورت که عناصر آن لازم و ملزوم یکدیگرندحقوق شهروندی از مباحث و مطالب مهمی است که به طور گسترده ای به عدالت و مساوات توجه دارد و در نظریات اجتماعی ، سیاسی و حقوقی جایگاه ویژه ای پیدا کرده است . مقوله » شهروندی « هنگامی در یک جامعه تحقق می یابد که همه اعضای آن جامعه از تمامی حقوق مدنی و سیاسی برخوردار بوده ، در حوزه های مختلف مشارکت داشته و در برابر حقوقی که دارند ، وظایف و مسئولیت هایی را در راستای اداره بهتر جامعه و ایجاد نظم بر عهده بگیرند .
از دوران باستان ، متفکران سیاسی درباره رابطه ی درست میان فرد و دولت بحث کرده اند . این رابطه در یونان باستان در گمانه » شهروند « به معنای عضو دولت بودن عینیت یافته بود . در دولت شهرهای یونان شهروندی بصورت حق شرکت در زندگی سیاسی اجتماعی و در صورت انتخاب شدن ، احساس تکلیف برای عهده دار شدن بار مسئولیت مقام عمومی بازتابیده بود ؛ اما این حق به اقلیت کوچکی که در این دولت ها زندگی می کردند و در واقع به مردان آزاده دارای حق مالکیت محدود شده بود اما در مقایسه مفهوم جدید شهروندی براصل حقوق و تکالیف همگانی مبتنی است - ممتاز: - 1377 از این رو بین حقوق ، تکالیف و مسئولیت های شهروند رابطه ی مستقیم و چندسویه ای برقرار است .
مکاتب و مسلک های فکری مختلف با توجه به بینش جهان بینی و زاویه دیدی که به جهان ، انسان و زندگی دارند ، برداشت ها و نظریات متفاوتی ارائه میدهند . دراین میان دو دیدگاه اساسی وجود دارد یکی مکتب مادی و ماتریالیسم و دیگری مکتب معنوی و الهی . دستور ادیان الهی برای اداره ی امور بشری از آنجایی که خاستگاه ربوی دارند و از ناحیه خداوند که آفریدگار فطرت و آگاه به تمام نیازها و خواسته های بشر است ، صادر شده بهترین و کاملترین راهنما و دستورالعمل برای انسان هاست . از بین ادیان مختلف دین مبین اسلام کاملترین قواعد حقوقی را برای بشر مطرح کرده است که مطابق با فطرت انسانی است و نه تنها به کمال معنوی انسان ها توجه دارد بلکه به کرامت آن هابه عنوان اشرف مخلوقات فارغ از نژاد ، رنگ و مذهب احترام میگذارد .
از جمله مسائل مهم حقوق شهروندی در اسلام » کرامت انسان ها » « ارزش زندگی و حیات افراد » « بیهوده نبودن زندگی « و » هدفمند بودن خلقت انسان « است . حضرت علی - ع - به عنوان خلف صالح پیامبر و جانشین ایشان و بهترین و والاترین مفسر قرآن و اسلام ، در خصوص دین و الهیات و ابعاد گوناگون زندگی مادی و معنوی مورد نیاز انسان ها سخن گهرباری در نهج البلاغه دارند که می تواند راهنمای ما در جهت شناخت بهترین و روشن ترین راه باشدو این مقاله مبانی فقهی-حقوقی حقوق شهروندی رامورد برسی و تحلیل قرارمی دهدو نقش آنهارادرزوایای مختلف زندگی انسان برسی می کند.
حقوق شهروندی از دیدگاه قرآن
انسان دارای دو بعد مادی و معنوی است و موجودی که دو بعد دارد تکالیفی نیز بر او واجب میشود که در جهت رشد و تکامل اوست.اگر در کاری مفسده است ، خداوند انسان را از آن عمل نهی می کند.واگر در کاری خیر وجود دارد انسان را به انجام آن ترغیب می کند. پس تمامی دستورات خداوند ، همه اش در جهت رفاه و تکامل انسان است . ازآنجا که انسان موجود عقلانی است عقل حکم میکند که اشرف مخلوقات دارای حقوق فردی و عمومی باشد وحقوق شهروندی همان رفتار مدنی ، ادب و ملاحظه ونوع دوستی و وظیفه شناس است.مهم ترین خاستگاه حقوقی در اندیشه اسلامی قرآن کریم است که » تبیان کل شی « است و تجدد را که بشریت در عرصه ارتباطات فردی ، اجتماعی ، سیاسی ، بین المللی بدان نیازمند است به بهترین صورت برای جوامع بشری به ارمغان آورده که سیره نبوی و دیگر معصومان علیهم السلام نیز مطابق با درک درست مفاهیم آن کتاب عظیم است .
پیامبر گرامی اسلام هسته اولیه امت وسط و الگو را پی ریزی فرمود ، و پس از اندک زمانی به یثرب رفت و یثرب را به » مدینه النبی « تبدیل نمود . مدینه ای که درآن ها حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش براساس بندگی خدا و قانونگذاری حق شکل گرفت . با توجه به اهداف هر حکومتی می توان به حقوق مردم از دیدگاه آن حکومت پی برد . نخستین هدف در حکومت اسلامی در زمینه فرهنگ و ایدئولوژی مردم است . زیرا پاسخگویی به نیازهای فکری واعتقادی مردم آن زمان و چه بسا بشریت ، از مهم ترین اهداف رسالت پیامبر اکرم - ص - بوده است َهُمْ وَالْأَغْلَالَ. الﱠتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ - سوره اعراف ، آیه - 157 ؛ پیامبری که بار سنگین را از دوش مردم بر می دارد و بندها و زنجیرها را از آنان باز می کند . بدیهی است منظور از بارهای سنگین ، آداب و رسوم جاهلی و نیز غل و زنجیرهای فکری و روحی می باشد که بر نیروها و استعدادهای معنوی بشر سایه افکنده است .
حق کرامت و احترام انسانی
احترام به انسان در طول تاریخ موضوع قابل توجهی بوده است چه احترام به گوهر انسانی و چه حرمت به کالبد انسان با مروری کوتاه بر آموزه های ادیان ابراهیمی روشن می گردد این ادیان همواره بر تکریم انسان تاکید داشته اند . می توان گفت امروزه نیز تاکید بر انسان گرایی ریشه در برداشت های دینی دارد - قربان نیا: - 1390خستین حق هرشهروند و هرانسان ایجاد زمینه های رشد اوست . پس از آن باید محیط اجتماع فرصت رشد ، توسعه و کمال را به افراد بدهد . بنابراین برقراری عدالت و اقامه قسط در جامعه وظیفه هر حاکم و حقلَقَدْهرشهروندأَرْسَلْنَات» رُسُلَن وَأَنْزَلْنَاابَوَالْمِیزَانَمَعَهُمُالْکِتَلِیَقُومَ النﱠاسُ بِالْقِسْطِ - سوره حدید ، آیه - 25 ؛ قسط و عدل مطلوب هر انسان است .
و در جای جای تعالیم اسلامی به آن امر شده است حتی اگر به ضرر شخصی باشد .در این آیه سه چیز مقدمه اقامه عدل دانسته شده است : بینات ، کتاب ، میزان . واژه بینات - دلایل روشن - معنای گسترده ای دارد که شامل معجزات و دلایلی عقلی می شود که پیامبران به آن مجهز بودند . منظور از کتاب همان کتب آسمانی است و چون روح و حقیقت همه یکی است کتاب را به صورت مفرد بیان می کند ؛ هر چند با گذشت زمان و تامل انسان ها ، محتوای آن ها کامل تر شده است . میزان به معنای وسیله ی وزن کردن و سنجش است که مصداق حسی آن ترازوهایی است که وزن اجناس را با آن می سنجند ولی بی شک در این جا منظور مصداق معنوی آن است یعنی چیزی که تمام اعمال انسان ها را می توان با آن سنجید و آن احکام و قوانین الهی یا آیین الهی به طور کلی است که معیار سنجش نیکی ها و بدی ها و ارزش ها و ضد ارزش هاست . بعضی از مفسران در ذیل این آیه گفته اند که تحقق قسط در جامعه درگرو سه عامل است :
1 قانونی که مرزهای قسط و ظلم را روشن کند تا در پرتو آن ، حق و عدل از تجاوز و تعدی باز شناخته شود .
2 مجری عادل که من قانون را در جامعه پیاده کند .
3 قاضی عادل و دادگر درجایگاه قضاوت که به قسط داروی کند .
از این رو پیامبران گاهی در مسند قضاوت در قلمرو اجرا اختلافات موجود را رفع می کردند و گاهی با دستورهای خود از اختلاف پیشگیری می نمودند . جالب توجه اینکه اقامه ی عدل را به انبیا نسبت نمی دهد بلکه می گوید : جوامع انسانی باید چنان تربیت شوند که خود قیام به عدل کنند . ارزنده نیز همین است که این اقامه ی عدل به صورت خودجوش در جامعه انجام شود و نه به صورت تحمیلی و اجباری . سزاوار دقت اینکه پس ازکتاب و میزان نزول حدید را یادآور می شود و از قدرت عجیب آن سخن می گوید . شاید دلیل ارتباط حدید با آن دو این باشد که قدرت و زور درباره ی گروهی که به منطق گردن نمی نهند و سرکشی می کنند
- مشکینی: - 1380از دیگر حقوق شهروندان تامین امنیت ایشان درزمینه های مختلف مالی ، جانی ، کاری ، حقوقی و شخصی می باشد . در آیات متعدد قرآن کریم ازظلم و تعدی به هرصورتی که باشد نهی شده است . اسلام این حق را نه تنها برای شهروندان حکومت اسلامی بلکه برای همه موجودات و انسان های دیگر نیز محترم شمرده است . در چنین محیط امن و آرامی است که انسان می تواند به رشد و کمال خود بینیدیشد چنان که علت بعثت هم ، رساندن انسان ها به چنین مرحله ایست یکی دیگر از مهم ترین تعالیم دینی توجه به منزلت و کرامتوَلَقَدْهمهانسانهاستکَرﱠمْنَا» بَنِی آَدَمَ - « سوره اسراء ، آیه - 70 و آنچه موجب برتری کسی بر دیگریإِنﱠمی أَکْرَمَکُمْگردد،تنهاتقواستعِنْدَ» اللﱠهِ أَتْقَاکُم« - سوره حجرات،آیه - 13 یعنی چگونگی عمل و رفتار است که موجب کسب فضیلتی افزون بر دیگری می شود ،
نه مظاهر دیگر آفرینش از قبیل رنگ پوست ، جنسیت ، نژاد و ... بنابراین همه انسان ها از حقوق مساوی برخوردار هستند .از دیگر حقوق شهروندی در یک حکومت اسلامی ، زندگی در محیطی سرشار از صلح و صفاست ، به همین دلیل به دوستی بین افراد اجتماع سفارش شده است سوره انفال ، آیه 1 ؛سوره نساء آیه 34 تاجایی إِنﱠمَاکهدرقرآنالْمُؤْمِنُونَکریمآمدهاست إِخْوَهٌحُوا بفَیْنَأَصْلِأَخَوَیْکُمْ - سوره حجرات ،آیه - 10 بنابراین نه تنها مومنان برادر یکدیگر شمرده شده اند ، بلکه ایجاد صلح و آشتی هم از وظایف همه شهروندان است . از دیگر عوامل ایجاد محیط سالم و امن در اجتماعإِنﱠ اللﱠهَ،امانتدارییَأْمُرُکُمْاست»واالْأَمَانَاتِأَنْتُؤَدﱡ إِلَی أَهْلِهَا - سوره نسا ، آیه - 58 ؛ خداوند به همه فرمان می دهد که امانتدار باشند و امانت ها را به صاحبان آن برسانند اهمیت امانت :
امانت معنای وسیعی دارد و هرگونه سرمایه ی مادی و معنوی را شامل می شود و هر مسلمانی طبق صریح این آیه وظیفه دارد که در هیچ امانتی به هیچ کس خیانت نکند ؛ خواه صاحب امانت مسلمان باشد یا غیر مسلمان . در روایتی نقل شده که امام صادق - ع - به یکی از دوستان خود فرمود : » اگر آن کسی که علی - ع - را با شمشیر زد و او را کشت امانتی نزد من می گذاشت یا از من نصیحتی می خواست یا با من مشورتی می کرد و من می پذیرفتم ، قطعا حق امانت را ادا می کردم « در منابع اسلامی به قدری درباره ی این موضوع تاکید شده که در مورد سایر احکام کمتر دیده می شود . برای نمونه از امام صادق - ع - نقل شده است : » تنها به رکوع و سجده ی طولانی افراد نگاه نکنید ؛ زیرا ممکن است عادتی برای آن ها باشد که از ترک آن ناراحت شوند ؛
بلکه به راستگویی در سخن و ادای امانت آن ها نگاه کنید . - «مکارم شیرازی: - 1386البته امانتداری جنبه های مختلفی دارد که همه مورد توجه هستند . امانتداری دراموال ، مَنْآبرو، سخنانأَوْفَی... بِعَهْدِهِحتیدرمورد اهلوَاتﱠقَیکتاب»فَإِنﱠ اللﱠهَ یُحِبﱡ الْمُتﱠقِینَ - سوره آل عمران،آیه - 76 ؛ هم بحث در مورد یهودیان است که ایشان خود را در مقابل غیریهود مسئول نمی دانند . در هر حال وفای به عهد و پیمان و یاری افراد در خیر و نیکی از عواملی است که سبب ایجاد محیطی سرشار از دوستی و محبت می شود، به آن ها سفارش شده است در قرآن تهمت و آزار زبانی نیز نهی شده است .
حق امنیت
اسلام بر حق زیستن در محیط انسانی تاکید دارد ، آن را از حقوق معنوی شهروندان می داند ، قرآن کریم در این مورد میإِنﱠمَافرماید :جَزَاءُالﱠذِینَ الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ یُقَتﱠلُوا أَوْهِمْیُصَلﱠبُواوَأَرْجُلُهُمْأَوْتُقَطﱠعَمِنْ خِلَافٍأَیْدِی أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ - سوره مائده،آیه - 33 ؛ کیفر آنان که با خدا و پیامبرش به جنگ بر می خیزند و اقدام به فساد در روی زمین می کنند ، کشتن ایشان است بوسیله اعدام یا به دار آویختن و یا قطع دست راست و پای چپ آن هاست یا به عکس یا تبعید آنان است « این آیه و آیه بعد شامل احکامی است که در کتب فقهی به طور مفصل بیان شده است در این مختصر به چند نکته این آیه اشاره می شود :
