بخشی از مقاله
چکیده
طرح واره انسان عامل، بیان کننده آن است که در اندیشه اسلامی، انسان نه تنها موجودی نیست که اعمالش ناشی از علت های بیرون از کنترل وی باشد، بلکه چون عاملی در نظر گرفته شده است که خود منشاء عمل خویش است. می توان عمل های صادره از او را به خودش منتسب ساخت و او را منشاء عمل در نظر گرفت. بر این اساس، انسان مسئول اعمال خود خواهد بود. در خصوص مبانی زیرساز عمل از بررسی متون اسلامی و بویژه قرآن می توان نتیجه گرفت که مبانی عمل دست کم در سه نوع مبانی اساسی خلاصه می شود که می توان آن را مبانی شناختی، گرایشی و ارادی اختیاری نامید و هر گاه رفتاری اعم از مشهود یا نا مشهود بر این سه مبنا مبتنی باشد آن رفتار عمل محسوب خواهد شد. در این مقاله، مبانی شناختی اخلاق را بر اساس آیات قرآن و بکارگیری روش تحلیل محتوایی تبیین نموده ایم.
مقدمه
اخلاق جمع خُلق - برون قُفل - و خَلق - بر وزن افق - می باشد که به گفته راغب در کتاب مفردات این دو اصل به یک ریشه برمیگردد. خَلق به معنای هیئت، شکل و صورتی است که انسان با چشم می بیند و خُلق به معنای قوا و سجایا و صفات درونی است که با چشم دل دیده می شود. با توجه به تعریف ارائه شده، می توان گفت اخلاق مجموعه صفات روحی و باطنی است که به دو بخش قابل تقسیم است؛ ملکاتی که سرچشمه پدید آمدن کارهای نیکوست و اخلاق خوب و ملکات فضیله نامیده می شود و آنها که منشاء اعمال بد است و به آن اخلاق بد و ملکات رذیله می گویند. شاید بتوان یکی از مباحث بنیادین در فلسفه اخلاق را نظریه انسان عامل در نظر گرفت. "نظریه انسان عامل، تبیین کننده این امر است که در اندیشه اسلامی، انسان عاملی در نظر گرفته می شود، که می توان اعمال صادر شده از او را به خودش منتسب نموده و او را منشاء عملش در نظر گرفت. در طرح واره انسان عامل، عمل دارای سه مبنا می باشد؛ مبنای شناختی، گرایشی و ارادی اختیاری. با توجه به مبانی سه گانه عمل، هر جلوه یا حالتی از انسان اعم از درونی و بیرونی که مبتنی بر سه مبنای مذکور باشد، عمل محسوب می گردد، در غیر اینصورت نمی توان از آن بمنزله عمل آدمی سخن گفت. بر این اساس می توان گفت که هر رفتاری بر سه مبنای شناختی، گرایشی و ارادی اختیاری مبتنی باشد، آن رفتار عمل محسوب می شود." - باقری، خسروی؛1387،ص - 84
در میان انواع متفاوت عمل آدمی، عمل اخلاقی یکی از برجسته ترین انواع اعمال است که مبانی سه گانه در مورد آن صادق است. بنابراین در عمل اخلاقی انتظار می رود، مبانی شناختی، گرایشی و ارادی اختیاری زیر ساز آن بوده و همین زیر سازی مبانی سه گانه، آن را تبدیل به عمل نماید. در این تحقیق، به مبانی شناختی عمل اخلاقی پرداخته و سعی داریم آنرا از منظر اسلامی تبیین نماییم. مبنای شناختی عمل ناظر به تصویر و تصوری است که فرد از عمل و نتایج مترتب بر آن دارد. طبیعی است که این تصویر و تصور امری پویا و متحول باشد و متناسب با آن نیز می توان گفت که مبنای شناختی عمل تغییر و تحول یافته است. در آیات قرآن، اعمال آدمی، در ارتباط با دیدگاه معرفتی زیرساز آن تبیین شده است. خواه این دیدگاه معرفتی اصیل و جامع باشد و یا ناقص و خیالی. در بالاترین سطح، قرآن عمل آدمی را در نسبت آن با باور توصیف می نماید. در باور و یقین، انسان با درک و فهمی استوار و ادله کافی به حکم در مورد یکی از دو طرف دست می یابد؛ طرف دیگر با دلایل محکم رد شده و طرف مورد قبول اثبات می گردد. خداوند در بیانی با ربط دادن عمل آدمی به باور وی می فرماید؛هُدیًلِلْمُتَّقین""ٌ در اینجا نیز تقوای متقین و اعمال نیک آنان به یقین و باور آنان به آخرت مبتنی گردیده است.
علامه طباطبایی در باور و یقین متقین بیان می دارد؛ "متقین عبارتند از مؤمنین، چون تقوی از اوصاف خاصه طبقه معینی از مؤمنین نیست و اینطور نیست که تقوی صفت مرتبهای از مراتب ایمان باشد، که دارندگان مرتبه پائینتر، مؤمن بی تقوی باشند، و در نتیجه تقوی مانند احسان، اخبات و خلوص، یکی از مقامات ایمان باشد، بلکه صفتی است که با تمامی مراتب ایمان جمع میشود، مگر آنکه ایمان، ایمان واقعی نباشد. و در این آیات نوزدهگانه که حال مؤمنین و کفار و منافقین را بیان میکند، از اوصاف معرف تقوی، تنها پنج صفت را ذکر میکند، و آن عبارتست از ایمان به غیب، اقامه نماز، انفاق از آنچه خدای سبحان روزی کرده، ایمان به آنچه بر انبیاء خود نازل فرموده، و تحصیل یقین." - علامه طباطبایی، 1374، ج1، ص - 70 بعضی از آیات قرآن، عمل آدمی را بر حسب گمان وی توصیف می نمایند. به اعتقاد راغب اصفهانی، "در گمان بر خلاف باور هر دو طرف مورد توجه فرد است و او یکی را به دیگری ترجیح می دهد. به بیان دیگر ظن گمان راجحی است که به حد جزم و یقین نمی رسد." - راغب، بی تا، ص - 539 در تبیین عمل با برقراری نسبت آن با گمان عامل، قرآن از فردی مثال می زند که در میان اهل خویش مسرور بود و علت این سرخوشی گمان وی، مبنی بر عدم دگرگونی موقعیت وی بوده است.ٌ در اینجا نیز درک شادی وی فقط از طریق ارتباط دادن آن با گمان عدم تغییر و دگرگونی ممکن است." در حقیقت منشا اصلی بدبختی او اعتقاد فاسد و گمان باطلش دائر بر نفی معاد بود، و همین گمان باعث غرور و سرور او شده و او را از خدا دور ساخت و در شهوات غوطهور نمود، تا آنجا که دعوت انبیا را به باد استهزا گرفت، و وقتی به سراغ خانواده خود میآمد از این استهزا و سخریه شاد و خوشحال بود." - مکارم شیرازی،1360، ج26، ص: - 309 در آیاتی دیگر، این دیدگاه معرفتی، با واژه حسبان بیان شده است. انگاره - حسبان - "حالتی از شناخت است که در آن دو طرف موضوع محتمل است، اما فرد فقط به یک طرف توجه دارد و طرف دیگر از نظرش مغفول مانده است." - - راغب،بی تا، ص - 234
خداوند در آیه 39 سوره نور، عمل را به سرابی در بیابان خشک تشبیه نموده است که انسان تشنه آن را آب می پندارد. همانگونه که آب پنداشته شدن سراب ناشی از انگاره فرد تشنه کام است، معنای هویت عمل در نسبتش با انگاره عامل می یابد. در این آیه عمل آدمی مرتبط با مبداء معرفتی آن مورد تحلیل و تبیین قرار می گیرد. در آیاتی دیگر، عمل جمع آوری و شمارش اموال شخص مال اندوز بر اساس انگاره ای دیگر تحلیل گشته است.ٍ در این توصیف عمل بر اساس انگاره ای مبنی بر جاودان شدن به وسیله امیال تبیین شده است. بدون در نظر گرفتن این انگاره نه شمارش اموال توسط فرد عمل محسوب می گردد و نه می توان آن را معنا نمود. با این انگاره زیرساز است که عمل تبیین می گردد. " از اینجا روشن میگردد که جملهیَحْسَبُ"أَنَّأَخْلَدَهُمالَهُ" به منزله تعلیل است برای جملهالَّذِی"جَمَعَعَدّمالًاوَدَهُ"، و میفهماند اگر مال
