بخشی از مقاله
چکیده
عصر حاضر، عصری است که تحت عنوان عصر انفجار اطلاعات از آن نام برده میشود. دراین دوره، اطلاعات از طریق فنآوریهای پیشرفتهای همچون اینترنت و شبکههای جهانی اطلاعرسانی به وفور یافت میشوند، بنابراین صرف داشتن اطلاعات نمیتواند مفید و کارساز باشد؛ بلکه تجزیه و تحلیل و نحوهی کاربرد این اطلاعات حائز اهمیت است. تفکر انتقادی این امکان را برای فرد فراهم میکند تا حقیقت را در میان بههم ریختگی حوادث و اطلاعاتی که وی را احاطه میکند، جستجو نماید و به هدفش که رسیدن به کاملترین درک ممکن است، دست یابد. در دایره المعارف جامع آموزش و پرورش، تفکر انتقادی را به معنای کاربرد دیدگاهها و رویکردهای شخصی به جای پذیرش ساده و بدون ارزیابی در مورد قضاوتها، نگرشها و اطلاعات دیگران تعریف نموده است. ریشههای خردمندانهی تفکر انتقادی قدمتی دیرینه دارد، روش تدریس و دیدگاه سقراط در 2500 سال قبل مؤید این مطلب است. سقراط، اهمیت پرسش سؤالات عمیق را که موجب میشوند انسان قبل از پذیرش هر ایدهای به تفکر درآن بپردازد، و نیز اهمیت جستجوی شواهد، آزمایش دقیق، استدلال، فرضیهها و تحلیل مفاهیم اساسی را نشان داد. روش او که اینک به "پرسش و پاسخ سقراطی" معروف است، بهترین راهبرد آموزش تفکر انتقادی می باشد . با توجه به اهمیت مهارت تفکر انتقادی و همچنین ضرورت پرورش و کاربرد آن در زندگی افراد بشر، شناسایی این مهارت، امری لازم بهنظر میرسد و اولین گام در راه پرورش این مهارت، شناسایی مبانی آن است. لذا با توجه به مراتب فوق، هدف اساسی پژوهش حاضر، تبیین مبانی معرفتشناختی تفکر انتقادی، با تأکید بر روش گفتوگوی سقراطی و با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی میباشد.
-1مقدمه
عصر حاضر، عصری است که تحت عنوان عصر انفجار اطلاعات از آن نام برده میشود. دراین دوره، اطلاعات از طریق فنآوریهای پیشرفتهای همچون اینترنت و شبکههای جهانی اطلاعرسانی به وفور یافت میشوند، بنابراین صرف داشتن اطلاعات نمیتواند مفید و کارساز باشد؛ بلکه تجزیه و تحلیل و نحوهی کاربرد این اطلاعات حائز اهمیت است. تفکر انتقادی این امکان را برای فرد فراهم میکند تا حقیقت را در میان بههم ریختگی حوادث و اطلاعاتی که وی را احاطه میکند، جستجو نماید و به هدفش که رسیدن به کاملترین درک ممکن است، دست یابد. امروزه کارشناسان تعلیم و تربیت اتفاق نظر دارند که تفکر انتقادی، نه تنها باید یکی از اهداف تعلیم و تربیت باشد بلکه باید بخش لاینفک آموزش در هر مقطعی باشد. زیرا تفکرانتقادی تفکری است که با تحلیل، ارزشیابی و گزینش، مهارت کاربرد بهترین راه حل را در انسان به وجود میآورد، یعنی همان چیزی که نیاز دنیای امروز است. - فورست، 1997،ص . - 58 اصولا، تفکر و اندیشه سرآعاز هرگونه تولید و ساخت و سازی در عالم انسانی میباشد. شاید به همین دلیل است که در سیر تاریخ اندیشههای فلسفی، چه در مغرب زمین و چه در مشرق به این قابلیت انسانی و محصول مستقیم آن یعنی دانایی، این همه توجه نشان داده شده است. دانایی برای سقراط به قدری اهمیت دارد که وی خود را فیلسوف، یعنی دوستدار دانایی میداند - نقیب زاده،. - 1387 سقراط نخستین فیلسوفی بود که داور روزگار خویش خوانده شد. او خرد را برترین نیروی هستی شمرده و از آن در زندگی الهام گرفت و سرانجام جان خود را در راه خرد گذاشت. روش تربیتی سقراط بر پایهی گفتمان بنا شده بود و نقادی، یکی از ارکان مهم این روش محسوب میشد. بهطور کلی در اندیشهی سقراطی، اندیشهی انتقادی محور کار است و تغییرات اجتماعی ناشی از آن، با ارزش تلقی میشود - جهانی، 1380، ص. - 11 با توجه به ضرورت پرورش و کاربرد مهارت تفکر انتقادی در زندگی افراد بشر، شناسایی این مهارت، امری لازم بهنظر میرسد و اولین گام در راه پرورش مهارت تفکر انتقادی، شناسایی درست آن است. بهعبارت دیگر تا زمانی که با تفکر انتقادی و معنا و مفهوم آن آشنا نباشیم، نمیتوانیم در جهت رشد و پرورش آن، و همچنین بهبود زندگی افراد، قدم برداریم. لذا با توجه به مراتب فوق، مسألهی اساسی پژوهش حاضر، تبیین مبانی معرفتشناختی تفکر انتقادی، با تأکید بر روش سقراطی میباشد. با این اوصاف به بررسی سؤالات پژوهشی ذیل میپردازیم:
سؤال اصلی: مبانی معرفتشناسی تفکر انتقادی، با تأکید بر روش سقراطی چه میباشد؟
سؤالات فرعی:
-1 اجزاء و عناصر تفکر انتقادی با تأکید بر روش سقراطی چه میباشد؟ -2 ویژگیهای اصلی تفکر انتقادی با تأکید بر روش سقراطی چیست؟
-3 مبانی معرفتشناختی تفکر انتقادی با تأکید بر روش سقراطی چیست؟
-2 چارچوب نظری
ریشهی کلمه انتقاد، نقد است و نقد در تمامی زبانهای اروپایی البته با کمی تفاوت، با لغت »کریتیک«1 شناخته میشود که از واژه یونانی »کریتیس«2 مشتق شده است و برای خود یونانیان معنایی چون » جداسازی«، »داوری« و یا حتی»دادرسی« نیز داشته است - ونتوری،. - 1373 تیواری - 2008 - 3 در دایره المعارف جامع آموزش و پرورش، تفکر انتقادی را به معنای کاربرد دیدگاهها و رویکردهای شخصی به جای پذیرش ساده و بدون ارزیابی در مورد قضاوتها، نگرشها و اطلاعات دیگران تعریف نموده است. - ج اول،ص. - 222 فرهنگ لغت میراث آمریکایی - 1983 - 4 واژه انتقادی را بهصورت ارزیابی دقیق و قضاوت سنجیده تعریف میکند. بررسی لغتنامههای متفاوت برای یافتن تعریف مشترک از تفکر انتقادی نشانگر آن است که اغلب آنها تفکر انتقادی را استفاده از ذهن برای قضاوت و ارزیابی دقیق و سنجیده در نظر میگیرند - نیکولز5،. - 2003 در ادامه برای روشن شدن معنا و مفهوم تفکر انتقادی، به پارهای از تعاریف صاحبنظران و اندیشمندان اشاره میکنیم: جان دیوئی در کتاب »چگونه فکر می کنیم« ماهیت و ذات تفکر انتقادی را "قضاوت معلق" یا "تردید سالم" - نقد سازنده - و پرهیز از تعجیل در قضاوت تعریف می کند. بهعبارت دیگر، او تفکر انتقادی را بررسی فعال، پایدار و دقیق هر عقیده یا دانش میداند - دیویی، 1982،ص. - 74 برونر - 1984 - 6، یکی از صاحبنظران آموزشی است که تفکر انتقادی را یک فرایند شناختی معرفی میکند که فرد در این فرایند با بررسی دلایل و تجزیه و تحلیل اطلاعات بهدست آمده به نتیجهگیری از آنها و به قضاوت و تصمیمگیری میپردازد. انیس - - 1985، نیز تفکر انتقادی را تفکر استدلالی و منطقی که متمرکز به تصمیمگیری بهروی عقاید و اعمال است، تعریف میکند. او میگوید تفکر وقتی انتقادی است که متفکر به دقت به تجزیه و تحلیل مباحث بپردازد، در پی شواهد ارزشمند باشد و به قضاوت و نتایج سالم برسد. کلارک و هولت - 2001 - 7 معتقدند، تفکر انتقادی عبارت است از باز بودن ذهن، انعطافپذیری، توانایی ارزیابی ذهنی، عدم سوگیری شخصی به هنگام مواجهه با مسائل، تعقل در قضاوت کردن، توانایی بررسی مجدد، روشناندیشی در مورد موضوعات، پشتکار داشتن در جستجوی اطلاعات مناسب، توانایی استدلال در انتخاب معیارها، تمرکز بر روی مسأله و پایداری برای جستجوی نتایج. یک انجمن مدیریت در آمریکا در توصیف تفکر انتقادی بیان میکند که تفکر انتقادی یا هنر قضاوت مستدل، چیزی بیش از تفکر درباره موضوعهای مختلف زندگی است. برای مثال ما میتوانیم بهطور منتقدانه یا غیرمنتقدانه خرید کنیم. خریداران غیرمنتقد آنچه را نیاز ندارند میخرند و پول زیادی میپردازند. در حالیکه خریداران منتقد درباره اینکه چگونه خرید کنند و نیز درباره اشتباهات گذشته خود فکر میکنند. بهطور مشابه در جنبههای دیگر زندگی شیوه تفکر نقادانه میتواند در تصمیمگیری بهتر و استدلال و ارزیابی منابع مختلف کمک کند - آندولینا8،. - 2001 دیان هالپرن9 تفکر انتقادی را اینگونه تعریف میکند: این نوع تفکر، تفکری است منطقی، منظم و هدفدار که شامل حل مسأله، فرمولبندی نتایج، محاسبه احتمالات و تصمیمگیری میباشد - پاپاستفانلو10، . - 2004 تفکر انتقادی تقریبا به معنای تفکر اندیشمندانه و منطقی است که در جهت تصمیم گیری برای انجام چیزی یا باور آن متمرکز است و از این اصطلاح این روزها به طور گسترده ای استفاده می شود - انیس11، . - 2002 تفکر انتقادی، نقد کردن صرف نیست - وینینگهام و پروسر12، - 2001، علاوه برآن، منظور از کلمهی انتقادی در اینجا، نگاه گلهمندانه و شکایتآمیز هم
