بخشی از مقاله
چکیده
پدیده فشار شغلی به عنوان یک واقعیت قرن حاضر بر سلامت جسمی و روانی فرد و همچنین نحوه عملکرد او در زندگی و محل اشتغال و نیز بر رشد، بقاء و بهبود سازمان اثرات بسیاری را دارد، از اینرو شناخت دقیق عوامل فشارزا و آمادگی در پیشگیری و مقابله با آن از جمله وظایف اساسی افراد وسازمانهای پویا میباشد، زیرا کوتاهی در رسیدگی به عوامل فشارزا میتواند به توان نیروی انسانی در سازمان لطمه فراوانی وارد نماید و پیامدهای زیادی از جمله حوادث کار را به همراه آورد. این پژوهش با هدف شناسایی ،اولویتبندی و تبیین مدل عوامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث کار در نیروگاههای خراسان انجام شده است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی، از نظر روش گردآوری دادهها توصیفی - پیمایشی، ابزار آن پرسشنامه و جامعه آماری کارکنان آسیب-دیده نیروگاههای خراسان طی سالهای 1388 تا 1393 میباشد. در این پژوهش ابتدا با بررسی متون و تحقیقات مختلف و همچنین مصاحبه با خبرگان و کارکنان صنعت برق و نیروگاه، عوامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث کار شناسایی شدند که در4 مجموعه کلی عوامل فیزیکی، مدیریتی ، شغلی و فردی قرار گرفتند. سپس نظر افراد آسیب دیده نیروگاههای خراسان، از طریق یک پرسشنامه محقق ساخته مبتنی بر طیف 5 ارزشی لیکرت اخذ گردید تا میزان اهمیت هریک از عوامل فشارزای شغلی در ایجاد حوادث ناشی از کار مشخص شود و همچنین اولویتهای آنان به ترتیب اهمیت دستهبندی شود. در نهایت مدل عوامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث کار نیز ارائه گردید.
-1 مقدمه
توسعه صنایع و پیشرفت فناوری در کنار آثار مثبت و ارزشمند خود با آثار و عوارض ناگواری نیز همراه بوده است. عوارضی نظیر حوادث شغلی از جمله پیامدهایی هستند که با توسعه صنایع و فناوری ، بیش از پیش زندگی انسان و به ویژه کارکنان را مورد تهدید قرار داده است. این امر در کشورهای درحال توسعه که به منظورافزایش تولید، بدون در نظرگرفتن اصول ایمنی، استانداردهای ساعت کار، آموزش کارگران و استفاده از لوازم حفاظت فردی مناسب بر کارگران فشار زیادی وارد می کنند بیشتر مصداق دارد. هر سال میلیونها حادثه ناشی از کار در دنیا اتفاق میافتد. برخی از این حوادث باعث مرگ و برخی دیگر موجب از کار افتادگی موقت میشوند که ممکن است ماهها دوام یابد. حوادث ناشی از کار سبب ناراحتی افراد و زیانهای اقتصاد میگردند و جامعه متحمل خسارات فراوان می شود. به همین جهت جلوگیری از آنها وظیفهای مهم و اساسی است.
انسان موجودی زیستی، روانی و اجتماعی است که خصوصیات روانی یکی از مهمترین نقشها را در عملکرد انسانها در محیط کار ایفا می نماید .در میان این خصوصیات و ویژگیهای روانی، فشار شغلی از جمله مهمترین فاکتورهای تاثیرگذار بر روی افراد می باشد. فشار شغلی در ضمن آثار نامطلوب روانشناختی، میتواند زمینه ساز بروز رویدادها و حوادث شغلی و در نتیجه ایجاد صدمات و جراحات به افراد و خسارت به تجهیزات در محیط کار گردد. از آنجا که بخش عمدهای از زندگی انسان و تأمین نیازهای مادی و معنوی او، از طریق کار کردن میسر میشود، شناخت این پدیده فشارزا و نحوه کنترل و اداره آن در محیطهای کاری یا به عبارت دیگر، مدیریت عوامل فشارزا برای مقابله با عوارض و پیامدهای نامطلوب آن، اهمیت به سزایی مییابد. با توجه به اهمیت فشار در زندگی افراد و در حیات سازمانها، و همچنین مسائل و مشکلاتی که سازمانها به سبب آن، درگیر آنها هستند و اهمیت این مسئله که سازمانها سالیانه میلیاردها دلار بابت مسائل ناشی از بروز فشار در محیط کار، پرداخت میکنند، محققین برآنند که به شناسایی،اولویتبندی و تبیین مدل عوامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث کار بپردازند.
-2 ادبیات و پیشینه تحقیق
عوامل فشارزای شغلی مجموعه شرایط یا وقایعی هستند که عملکرد سازگارانه کارکنان را مختل میکنند و باعث صدور واکنشهای نامطلوب روانشناختی،بدنی ورفتاری میشوند.[1] تحقیقات نشان می دهند که فشارزاهای شغلی حیطه وسیعی هستند که پیامدهای قابل ت وجهی دارند. براساس گزارش انجمن ملی ایمنی و سلامتی حرفهای - 1999 - بین 26 تا 40 درصد از کارکنان مورد بررسی، کار
خود را فشارزا ارزیابی کردهاند. همچنین 28 درصد از کارکنان اروپایی مطرح کردند که فشارزاهای شغلی در محل کار عامل ایجاد مشکلاتی در زندگی آنها هستند.[2] فشارزاهای شغلی، هزینه های بهداشتی و درمانی را افزایش میدهند. در یک مطالعه که برروی 46000 نفر از کارکنان آمریکایی صورت گرفت، نشان داده شد که هزینه درمانی افرادی که با فشارزاهای شغلی بیشتری مواجه بودند، 46 درصد بیشتر از سایر کارکنان بوده است.همچنین تحقیقات نشان میدهد که وجود فشارزاهای شغلی میزان غیبت را افزایش میدهد . برای مثال تحقیقات صورت گرفته در آمریکا و انگلیس نشان میدهند که حدود 50 درصد از روزهای کاری که کارکنان غیبت میکنند ناشی از فشارزاهای شغلی میباشد. [4] [3] فشارزاهای شغلی، دارای پیامدهای رفتاری منفی زیادی نیز هستند. تحقیقات نشان میدهد که فشارزاهای شغلی میزان توجه کارکنان را محدود کرده و به این ترتیب ظرفیت کاری کارکنان را کاهش میدهند. علاوه بر آن دقت و صحت عملکرد کاهش مییابد.[5] همچنین کارکنانی که فشارزاهای شغلی بیشتری را تجربه میکنند تعهد سازمانی کمتری دارند.[6] فشارزاهای شغلی با نیت ترک شغل نیز همراه هستند.[7]
حادثه ناشی از کار به استناد ماده 60 قانون تأمین اجتماعی حادثهای است که در حین انجام وظیفه و به سبب آن برای بیمه شده اتفاق میافتد . مقصود از حین انجام وظیفه تمام اوقاتی است که بیمه شده در کارگاه، مؤسسات وابسته ، ساختمانها و محوطه آن مشغول به کار باشد و یا به دستور کارفرما در خارج از محوطه کارگاه عهدهدار انجام ماموریتی باشد.ضمناً اوقات رفت و آمد بیمه شده از منزل به کارگاه و یا بالعکس نیز جزو این اوقات محسوب میشوند. همچنین حوادثی که حین اقدام برای نجات سایر بیمهشدگان آسیبدیده و مساعدت به آنان اتفاق میافتد حادثه ناشی از کار محسوب خواهد شد. موراتا، کاواکامی و آماری - - 2000 در تحقیقی با هدف اینکه آیا فشار شغلی در ایجاد حوادث شغلی کارکنان یقه آبی مرد و زن ژاپنی تاثیر دارد؟ به این نتایج دست یافتند که در میزان بروز حوادث شغلی در کارکنان یقه آبی زن و مرد تفاوت وجود دارد. این مطالعه نشان داد که در میان کارکنان زن حادثه دیده بدون تجربه، الزامات شغلی، سوء استفاده شغلی و حمایت کم از شاخص های مرتبط با حوادث شغلی هستند، در صورتی که در میان کارکنان مرد بدون تجربه حادثه دیده هیچ شاخصی مرتبط با حوادث شغلی و استرسورهای شغلی مشاهده نشد.
هارانویس و گابریل - 2000 - نشان دادند فشارزاهای شغلی باعث کاهش بهداشت شغلی گردیده و می توانند جراحات و حوادث ناشی از کار را افزایش دهند.پارکز و کلارک - - 2001، مطالعه ای در رابطه با نوع کار اقماری و ارتباط آن با حوادث و تصادفاتی که به علت شرایط خاص برای کارکنان حادث می شود انجام دادند. در این پژوهش نوع زمانبندی کار به عنوان یک متغیر در کارکنانی که در صنایع نفت و گاز کار میکردند مورد مطالعه قرار گرفت و مشخص شد که حوادث شغلی با میزان رضایت از برنامه زمانبندی کار رابطه منفی دارد. مطالعات انجام شده گلدنهار - 2004 - بر روی رفتارهای ناایمن نشان داده است که عوامل فشارزای شغلی از طریق کاهش تمرکز، حواس پرتی اختلال در حافظه،تردید در انجام کارها و کاهش قدرت تصمیم گیری سهم بسزایی در بروز اعمال ناایمن از سوی شاغلین دارند. اچ سو، کانگ، هنگ، هو، لین و چن - 2007 - در تحقیق خود تحت عنوان استرس شغلی در میان سرپرستان کشور تایوان که در میان 110 نفر از سرپرستان کشور تایوان انجام شد به این نتیجه رسیدند که ناکافی بودن توانایی، واکنشهای استرس آفرین، مدیریت ضعیف و مشکلات ساعات کاری باعث به وجود آمدن استرس شغلی و در نتیجه بروز حوادث میگردد. ساکورایی و ناکاتا - 2013 - در تحقیقی با عنوان رابطه نوع کارکنان - دائمی و موقتی - و فشارزاهای شغلی با حوادث شغلی به این نتیجه رسیدند که کارکنان موقتی بیشتر از کارکنان دائمی در معرض حوادث شغلی هستند.
بنابراین، چنانکه مرور ادبیات و پیشینه پژوهش نشان میدهد یکی از مهمترین علل و عوامل حوادث شغلی، عوامل فشارزای شغلی می باشند و به دلیل اهمیت و نقش شناخت علل و عوامل حوادث برای کاربست مداخلههای لازم جهت کاهش آن و با توجه به پیامدهای روانشناختی و اقتصادی جبران ناپذیر آن هدف از انجام این پژوهش شناسایی عوامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث کار در نیروگاههای خراسان می باشد و با عنایت به اینکه براساس بررسیهای انجام گرفته از بانکهای اطلاعاتی و مجلات معتبر علمی - پژوهشی، هیچگونه پژوهشی در ارتباط با متغیرهای مورد مطالعه، در ایران انجام نگرفته و یا در صورت انجام، انتشار نیافته است، بنابراین پژوهشگر در ارتباط با این متغیرها قصد بازنمودن افق جدیدی در شناخت علل و عوامل ایجاد حوادث شغلی را دارد. امید است که نتایج پژوهش فوق بتواند، در کاهش هزینه ها و پیامدهای زیان بار حوادث شغلی در جامعه و سازمانهای میهن عزیزمان ایران موثر باشد.
- 3 روش پژوهش
-1-3 شناسایی عوامل
جهت انجام پژوهش در گام اول با مطالعه مبانی نظری و پژوهشهای انجام شده و همچنین با استفاده از روش دلفی و مصاحبه با 14 نفر از خبرگان صنعت برق و نیروگاه، 58 عامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث کار شناسایی شدند. برخی از این عوامل عبارتند از : گرما و سرما، رطوبت و حرارت، سر و صدا در محیط کار، مواد شیمیایی و سمی، تماس با مواد میکروبی، لحاظ قرارنگرفتن الزامات ایمنی و حفاظتی در محیط کار، جانمایی نامناسب تجهیزات و ماشین آلات، طراحی نامناسب تجهیزات و ماشین آلات، عدم آموزش کار با تجهیزات و ماشین آلات ، عدم وجود نظم و ترتیب در محیط کار، خستگی و فشار زیاد در حین انجام کار، ساعات طولانی کار، عدم تقسیم عادلانه حجم کار میان افراد، کمبود نیروی انسانی با توجه به کثرت و تنوع کار، عدم تناسب شغل با شاغل، ابهام نقش، تعارض نقش،گرانباری نقش، نوبت کاری، شیفت کاری ، پیچیدگی بیش از حد شغل، بی عدالتی و تبعیض در سازمان، عادلانه نبودن روش های ارزیابی عملکرد ، عدم توجه به پیشنهادات کارکنان، ارتباطات نامناسب ، عدم وجود بازخورد، عدم پرداخت به موقع مطالبات پرسنل، عدم قدردانی و تشکر از کارکنان فعال، عادلانه نبودن روش های پرداخت اضافه کاری، تفاوت قائل نشدن بین کارکنان کم کار و پرکار، روابط غیردوستانه میان کارکنان ، مدیران و سرپرستان، نبودن یکدلی و انسجام میان کارکنان، تعارض میان کارکنان و مدیران، نابرابری توزیع امکانات و امتیازها بین واحدها، عدم اجرای صحیح قوانین و مقررات سازمانی، انتصاب افراد به پست های سازمانی براساس روابط نه ضوابط، عدم رسیدگی به شکایات کارکنان، عدم آموزش شغل، عدم استفاده از روش های نوین در انجام کار، ناهماهنگی بین قسمت ها و واحدهای مختلف سازمان، عدم پرداخت اضافه کاری متناسب با کار انجام شده، وجود جاسوس بازی در سازمان، سپردن برخی از سمت های سازمانی به افراد ناآشنا با کار، مشکلات اقتصادی و مشکلات خانوادگی.
در گام دوم ، برای غربال سازی اولیه و مشخص نمودن اهم این عوامل، مجدداً پرسشنامه هایی بین خبرگان توزیع گردید. پس از جمع آوری پرسشنامه ها با استفاده از آزمون کولوموگروف، نرمال بودن پاسخها بررسی گردید. همچنین توسط آزمون آماری تی تست ، عواملی که میانگین کمتری از 5 داشتند حذف و برخی از این عوامل 58گانه به علت وابستگی به هم، در یکدیگر ادغام شدند که از جمله می توان به نوبت کاری و شیفتکاری ، ساعات طولانی کار و خستگی و فشار زیاد در حین انجام کار اشاره کرد .همچنین میتوان به عادلانه نبودن روشهای ارزیابی کارکنان و بیعدالتی و تبعیض در سازمان اشاره نمود. در نهایت 19 عامل به عنوان عوامل فشارزای شغلی موثر بر حوادث ناشی از کار استخراج گردیدند که این 19 عامل در 4 مجموعه کلی زیر قرار گرفتند.
1. عوامل فیزیکی
یکی از اجزای تشکیل دهنده هر سازمان یا سیستم کاری، محیط و شرایط فیزیکی آن است. بنا بر اصل وجود ارتباط و همبستگی و تناسب بین اجزای یک نظام، چنانچه محیطهای کاری از نظر شرایط فیزیکی، دارای نقص و کاستی باشند، شاهد اختلال در فعالیت سایر اجزا نیز خواهیم بود. در حال حاضر در بیشتر واحدهای صنعتی و کاری، از نظر اصول فیزیکی، شرایط محیطی موجود دارای نقایص و
