بخشی از مقاله
چکیده
قرآنمجید، برترین و آخرین پیام خداوند و بزرگترین گوهر گرانبهای به جای مانده از پیامبر گرامی اسلام صلی علیه آله و سرچشمه جوشان معارف اسلامی و اقیانوس بیکران حقایق است. اسلام آیین حق الهی است و آخرین و کاملترین بهترین دین در تامین سعادت بشری و جامعترین دین در تامین مصالح دنیوی و اخروی انسانهاست. اسلام از سویی از ادیان و مکاتبی است که در محیط شهری نضج یافته و نسبت به مفاهیم آن نظری کاملا مساعد و تشویقآموز دارد، و از سویی دیگر نسبت به جمع و جماعت نیز التفاتی خاص دارد، بنابراین نمیتواند نسبت به موضوعات مختلف مرتبط با شهرمعماری بیتفاوت باشد.
معماری و شهرسازی در هر مکتب اعتقادی مبتنی براندیشههای تئوریک آن مکتب است و بنابراین آنچه که معماری و شهرسازی ایرانی -اسلامی خوانده میشود از یکسو ریشه در مبانی نظری دین مبین اسلام دارد و از سویی دیگر ریشه در فرهنگ ایرانی ناشی از زندگی دیرپا دراین پهنه از گیتی دارد. به عبارت دیگر وجود معماری و شهرسازی کهن و باستانی سرزمین ما در دوران پیش از ظهور و بروز اسلام آموزههای مفهومی ویژهای را برای معماران این آب و خاک به همراه داشته است که پس از رواج دین اسلام در ایران این مفاهیم با استفاده از مبانی دین اسلام تکامل یافته و جلوه دیگری یافته است. در این خصوص البته بایستی دقت نماییم که مبانی اندیشهای مسلمانان شامل دو بخش اصول پایهای و اعتقادی و فروع رفتاری است. والبته فروع رفتاری بدون پذیرش اصول دین نقص در اعتقاد تلقی میشود .معماری اسلامی دارای ویژگیهایی است که به آن خاصیت فرازمانی و فرامکانی داده است. این معماری اشاره به عالم معنا و رمز و راز دارد و قابل دریافت توسط همه انسانها در همه اعصار و فرهنگها بوده و آنها را تحت تأثیر قرار میدهد.
تحقیق حاضر در پی فهم تبیین و شناخت برخی مفاهیم معماری اسلامی با تکیه بر بعضی از آیات قرآن کریم میباشد در این رابطه یازده ویژگی با استناد به آیات قرآن کریم قابل تشخیص میباشد که عبارتند از: عزممندی مجموعهای، داشتن حکایت یا راویتگری، شرافت عملکردی، سلسله مراتب، محرمیت و امنیت، رعایت اندازه و تناسبات موزون، شفافیت، وحدت با فضای شهری، هندسه مقدس، قناعت و رضایت، علاقه به طبیعت.ماهیت تحقیق، استقرایی و براساس روش توصیفی-تحلیلی است. با بررسی بعضی از آیات با استفاده از روش تحلیل محتوا یازده اصل به عنوان مفاهیم بنیادین معماری اسلامی استخراج و پیشنهاد گردید.
کلمات کلیدی: قرآن کریم، معماری اسلامی، محرمیت، سلسله مراتب.
مقدمه
در دهههای اخیر از معماری گذشته ایران بهنام " معماری اسلامی" یاد میشود. شایان ذکر است که این نام نمیتواند همه آنچه که در فهرست این نوشته، آورده شده را در بر بگیرد. در این باره باید گفت معماری اسلامی را میتوان بر پایه دو دیدگاه شامل دیدگاه پدیدارشناسانه و آرمانگرایانه بررسی کرد و دو برداشت از آن بدست داد. در دیدگاه پدیدارشناسانه،معماری اسلامی پدیدهای است که با پدیدار شدن دین اسلام و گسترش آن در کشورهای اسلامی پیدا شده و همه ساختمانهایی که در این کشورها ساخته شدهاند را در بر میگیرد. بررسی آثار معماری در کشورهای اسلامی و شیوهها و روشهای آن و دستهبندی و ساماندهی گرایشها و بینشها در باب معماری و ساختمانسازی همه از نام » معماری اسلامی« برخوردار است. در دیدگاه آرمانگرایانه، معماری اسلامی پدیدهای در جهان خارج نیست، بلکه پنداشتی بنیادی است و بر پایه جهان بینی اسلامی و پیام بنیادی دین اسلام باز نمود میشود. ساختمانهای ساخته شده تا آن اندازه که به این پنداشت نزدیک میشوند و یا آنرا باز مینمایانند، در شمار »معماری اسلامی« شمرده میشوند.
از این رو نمودهای ویژه این معماری و نمونههای گوناگون آن، تنها نشان دهنده تلاش برای دستیابی به هدفهای اسلامی یا هدفهایی که این دین آنها را میپذیرد، میتواند باشد. از این سخن چنین بر میآید که این ساختمانها نیستند که برای ما معماری اسلامی را تعریف میکنند بلکه برعکس، پنداشت معماری اسلامی است که بر پایه آن ساختمانها سنجیده میشوند و ارزیابی می-شوند - رنجبر کرمانی،1382،. - 6در این مقاله سعی میشود ویژگیهای خاصی که به این معماری خاصیت فرازمانی فرامکانی، راز و رمز معنایی و اشاره به مقام احدیت داده است بررسیگردد. ضمن این بررسی شباهت چشمگیری بین معماری اسلامی ایران و کلیه مخلوقات طبیعی به عنوان نمونههایی از آثار معمار و خالق جهان هستی، مشاهده گردید که میتواند به بهترین و گویاترین صورت توجیه کننده علل این جاودانگی در طبیعت از نظام خلقت باشد.
تبیین معماری اسلامی براساس قرآن مجید
معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهرهگیری از روح معنویت نشان میدهد. این امر به گونهای است که اعتقاد به توحید و ایمان به تعالیم اسلام به عنوان اندیشه زیباییشناسی دین اسلام در معماری اسلامی تجلی مییابد. ادیان همانگونه که آرمانها، ارزشها و اندیشههای متفاوت را به همراه میآورند، معماری خاص خود را میآفرینند. معماری اسلامی نوعی از معماری همپیوند با آموزههای اسلامی است که تلاش مینماید عالم صغیرهای را که انعکاس عالم کبیره است، بیان نماید - . - Bohumil Prochazka, 1988: p25 این تعریف نشان میدهد، معماری یکی از ابزارهای بیان اسلام است. از این رو، مقصد معماری اسلامی، انعکاس مکانی عالم الهی در عالم مادی است.
عناصر و مفاهیم بنیادین در معماری اسلامی
-1 عزمندی مجموعهای
خداوند متعال در قرآن کریم میفرمایدأفَحِسبتْْم أنَما خلقناکْم َعَبثا َوأنکْم ِإلیناْ لا ترَْجعونَُ. آیا پنداشتید که شما را بیهوده آفریدهایم و اینکه شما به سوی ما بازگردانیده نمیشوید؟ - سوره مبارکه مؤمنون آیه. - 155 مخلوقات جهان مادی که خود یکباره به وجود نیامدهاند و بیهوده خلق نشدهاند و بلکه هریک برای هدفی خاص خلق شده و کلیه اندامهایشان به صورت منظومهای هدفمند و با ساختاری تعریف شده حول اندام کنترل کننده یعنی سرهسته یا مرکز اصلی قرار گرفته است، معماری اسلامی ایران نیز هدفمند است و این هدفمندی در قالب جایگیری و توجه همه فضاها حول یک مرکز یا محور خودنمایی میکند.
به عنوان مثال در جایی که یک بنا مثل مسجد، خانه یا کاروانسرا مورد نظر بوده است، فضایی مرکزی چون حیاط گنبد خانه، تالار و امثال آن، و در مواردی که یک مجموعه شهری مد نظر بوده است یک محور اصلی مثل راسته بازار یا راسته محله در مرکز توجه قرار گرفته و همه فضاها رو به سوی او دارند. در این محورها نقاطی وجود دارد که توجه به یک هدف و مرکز را تاکید میکند، مثل سراها یا تیمچهها در بازارها و میدانها و حسینیهها در راستههای شهری. این مراکز و محورها همچون رشته تسبیح فضاهای متعدد را گرد خود جمع کرده و به آن-ها نظم میدهند و از تفرق و پراکندگی آنها جلوگیری میکنند - اشکال 1تا . - 3 - بلوک باشی، 1387، . - 85
-2 داشتن حکایت یا روایتگری
خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید:
ولقدَْ خلقنا الإنسان سلالٍهُ ثم جعلناهُنطفه ِفی قرار َمِکین ثم ثم خلقنا النطفه علقه فخلقنا العلقه ُمضغهَْ فخلقنا أحَْسنُ َ المضغهَُْ ِعظاماً فکَسوناْ الِعظام لحماًْ ثم أنشأناهُ خلقا آخَر فَتبارَکَ الخِالِقینَ. و به یقین انسان را از عصارهای از گل آفریدیم سپس او را به صورت نطفهای در جایگاهی استوار قرار دادیم آنگاه نطفه را به صورت علقه درآوردیم پس آن علقه را به صورت مضغه گردانیدیم و آنگاه مضغه را استخوانهایی ساختیم بعد استخوانها را با گوشتی پوشانیدیم آنگاه جنین را در آفرینشی دیگر پدید آوردیم آفرین باد بر خدا که بهترین آفرینندگان است. - سوره مؤمنون آیات 12تا. - 14
همچون کلیه مخلوقات عالم که دارای داستان زندگی بوده واز مراحل رشد شامل ابتدا - خاک - ، بلوغ، انتها و نتیجه - آفرینش - برخوردارند معماری اسلامی نیز صرفنظر از نوع عملکرد دارای حکایت یا روایت زندگی است. به عبارت دیگر کلیه اتفاقاتی که قرار است در فضاهای مختلف رخ دهد، همچنین حالات و روحیات آن فضاها در زمانهای مختلف، برنامهریزی شده و از پیش، نقشی خاص برای هر فضا در نظر گرفته شده است. مانند هنرپیشههایی که هر یک با لباس و ...مشخص در زمان خاصی وارد صحنه شده و نقش خود را ایفا مینمایند، فضاهای یک ساختمان یا مجموعه نیز هر
