بخشی از مقاله
چکیده
تحقق اهداف آموزش و پرورش از طریق برنامههای درسی و منابع کمک آموزشی صورت میگیرد و کتاب درسی، مهمترین و موثرترین رسانه آموزشی در کشور است.
هدف این پژوهش تحلیل متن کتابهای هدیههای آسمان دوره دوم ابتدائی به میزان تأکید مولفان کتاب به هویت ایرانی و اسلامی موجود در سند تحول بنیادین تحول آموزش و پرورش بود. که با روش پژوهش تحلیل محتوا انجامگرفت و با استفاده از چک لیستی از سند تحول دو مولفهی هویت ایرانی و هویت اسلامی، که هر یک به ترتیب شامل 6مولفه و 17مولفه بود، دادهها جمع آوری شد.
جامعه آماری متن کتابهای هدیههای آسمان دوره دوم ابتدایی در سال تحصیلی 96- 97 بود. عمدهترین نتایج پژوهش بیان کنندهی آن بود که از مجموع 1829کد در سه کتاب هدیههای آسمانی بیشترین کد مربوط به هویت اسلامی و زیر مولفههای اصول دین و اخلاق است و به کدهای هویت ایرانی کمتر توجه شدهاست.
مقدمه
انسان به عنوان برترین موجود نظام خلقت، دارای ویژگیهای ماهوی مشترک و غیر مشترک با سایر موجودات است. آنچه او را از سایر موجودات متمایز می سازد و با بخشیدن وجودی منحصر به فرد، او را در موقعیتی برتر قرار می دهد، ویژگیهای غیر مشترک یا ویژگیهای ماهوی خاص اوست، که از جمله آنها میتوان به عقل، عقلانیت و معنویت اشاره کرد، و البته هویت انسان نیز با این مولفهها ارتباط مستقیم دارد .با این حال تعریف واحدی برای هویت ارائه نشده است
در فرهنگ معین، هویت" آنچه موجب شناسایی فرد باشد" تعریف شده است. هویت مجموعه خصایل فردی و خصوصیتهای رفتاری است که بر اساس آن فرد در مقام عضوی از گروه اجتماعی شناخته شده و از دیگران متمایز میشود
در گزارش کنفرانس جهانی یونسکو که در مورد سیاستهای فرهنگی برگزار گردید، تعریف نسبتا مناسبی از هویت ارائه شد که اهمیت و جایگاه آن را بیان میکند: "هویت هستهی مرکزی شخصیت فردی و جمعی انسان است و میتواند به اعمال و تصمیمات فردی و جمعی شکل داده و روندی را به وجود آورد که یک جامعه را در عین حفظ مشخصات خودش، قادر به توسعه سازد"
بدین ترتیب در نگاه اول توجه مفهوم هویت معطوف به خود است در حالی که معنای این مفهوم در قالب جامعه مشخص میشود و فرد بر اساس ارتباط خود با دیگران و جامعه به آنچه هست بدل میشود در نتیجه هر کشوری، به جهت داشتن فرهنگی خاص، باید دارای منابع هویتی خاص خود باشد و به تناسب سامان دهی این منابع هویتی و نوع تلقیای که از جامعه و نظام بین الملل دارد، در رشد و توسعه انسانی موثر باشد
جامعهی ایران هم دارای سابقهی تمدنی سه هزار ساله با ریشههای فرهنگی و هم دارای منابع هویتی عمیقی است، و با وجود ورود اسلام به ایران نه تنها آنها را از بین نبرد، بلکه با تلفیق برخی مولفههای هویت ایرانی با مبانی الهی اسلام، هویت مستحکمتری برای ایران ایجاد کرد، و مردم برای حفظ هویت خود، باید هر دو بعد هویت اسلامی و ایرانی را پاس بدارند
باید توجه داشت که ایران جامعهای با تنوع فرهنگی و نیازمند به وفاق و دستیابی به هویت منسجم است، از این رو شناخت سطوح، مولفهها، چالشها و فرصتهای هویت اسلامی ایرانی و به ویژه خصوصیاتی که سبب تسهیل همزیستی و همگرایی و به تبع آن تقویت همبستگی ملی می-شود، اهمیت اساسی دارد
یکی از نظامهای موثر در انسجام و وفاق برای دستیابی به هویت، نظام آموزش و پرورش هر جامعه است که از جمله وظایف آن تلاش در جهت تحقق و تقویت هویت اسلامی ایرانی است.
آموزش و پرورش به عنوان بستر توسعه انسانی اصلیترین نهادی است که وظیفه و نقش مهمی در درونی کردن ارزشها و اصول حاکم بر جامعه و شکل گیری هویت نسل نو جامعه بر عهده دارد - شارع پور، . - 1383 برنامهی درسی به عنوان قلب نظام تعلیم و تربیت و ابزاری مهم در جهت تحقق اهداف آموزش و پرورش در شکلگیری هویت دانش آموزان مورد توجه بیش از پیش قرار گرفت. در"برنامه درسی ملی" مصوبه 745 جلسه شورای عالی آموزش و پرورش در سال 1386 در قسمت اصول حاکم بر برنامه درسی، دومین اصل را به "تقویت هویت ملی" اختصاص داده و بیان می کند:
"برنامههای درسی و تربیتی باید زمینه ارتقای هویت ملی را از طریق توجه و تقویت باورها و ارزشهای اسلامی، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، زبان و ادبیات فارسی، ارزشهای انقلاب اسلامی، میهن دوستی، وحدت و استقلال ملی فراهم نماید و تلاش کند که هویت متربیان را به سطح هویت الهی ارتقاء دهد"
لذا در دهههای اخیر با رهنمودهای آیت ا... خامنهای زمینه برای ایجاد تحول بنیادین در برنامهی درسی مدارس و به تبع آن در نظام آموزش و پرورش فراهم شد و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ج.ا.ایران توسط کارشناسان مربوطه در آذر ماه 1390 تنظیم و از سوی شورای عالی انقلاب نیز تصویب شد
بر اساس سند پیش فرض تحقق حیات طیبه و جامعه صالح انسجام است. از عوامل انسجام بخشی که سند تحول بنیادین به آن اشاره کرده، شکلگیری هویت در دانش آموزان است
هویت، بخش نامتعین و سیال و ناتمام و در عین حال یک پارچه ی وجود آدمی است که در جریان قبض و بسط زنجیرهی موقعیتهای زندگی توسعه و تعالی مییابد. در سند چشم انداز بیست ساله نظام جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1390، هویت دارای دو جنبه ی فعال و منفعل است. جنبهی فعال آن بخش خلاق و مولّد و زایای هویت است که بر اساس آگاهی و قدرت انتخابگری انسان عمل میکند و بر عناصر موقعیت تأثیر میگذارد و آن را اصلاح و بهبود میبخشد. اما تکوین و تحول هویت در جنبهی منفعل، از عناصر فطرت و طبیعت از یک سو و از سوی دیگر از عناصر موقعیت تأثیر میپذیرد
در نتیجه برنامهی درسی بر اساس سند تحول بنیادین به گونهای طرح ریزی شده است که موقعیت موثر در مدارس برای شکلگیری هویتی یکپارچه در دانش آموزان فراهم آورد.
همانطور که در سند تحول بنیادین آموزش پرورش ذکر شده است که بنابر فلسفهی تربیتی جامعهی اسلامی، مدرسه محیط اجتماعی سازمان یافتهای - مشتمل برمجموعهای از افراد و روابط و ساختارهای منظم - است برای کسب مجموعهای از شایستگیهای لازم - فردی، خانوادگی، اجتماعی - که متربیان برای وصول به مرتبهای ازآمادگی جهت تحقق حیات طیبه در همه ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی باید آنها را به دست آورند.
مدرسه " فضای اجتماعی - جامعه - هدفمندی است که از طریق زنجیرهای از موقعیتها، از این رو فرصت حرکتِ رشد یابنده و تعالی بخش را برای متربیان فراهم میسازد که در آن شایستگیهای لازم برای درک و بهبود موقعیت خود ودیگران از طریق یادگیریهای رسمی وغیر رسمی کسب میشود درنتیجه مدارس از طریق فعالیتهای آموزشی و پرورشی خود نقش تعیین کنندهای در شکل گیری هویت دانش آموزان دارد. به خصوص مدارس ابتدائی که به عنوان مبنا و اصل همهی آموزشها مطرح است و درواقع زیر بنای نظام آموزشی است . در کشور ما تحقق فعالیتهای آموزشی در چهارچوب کتاب درسی تحقق می یابد.
کتاب درسی یکی از مهم ترین مراجع و منابع یادگیری دانش آموزان در هر نظام آموزشی است و در ایران نیز یکی از مهمترین نقشها را در برنامه درسی نظام آموزش و پرورش ایفا می نماید
کتاب درسی براساس اهداف آموزشی و متناسب با شیوههای نوین، به منظور ارتقای کیفیت رشد دانش آموزان در تمام ابعاد و زمینه ها تدوین و تهیه میگردد. در تهیه و تنظیم محتوای کتابهای درسی توجه به اصول و معیار انتخاب محتوا مانند تناسب با هدفها، نیازها و علایق یادگیرنده، پیشرفتهای علمی، کاربرد آنها در زندگی واقعی، فراهم آوردن انواع فرصتهای یادگیری و .... ضروری است
کتاب درسی یا محتوای آموزشی به ویژه در نظام های آموزشی متمرکز که محور مکتوب و مدون تعلیم و تربیت محسوب شده، فعالیتها و تجربههای تربیتی دانش آموزان توسط معلم و حول محور آن سازماندهی میشود، نیاز به تحلیل و بررسی علمی دارد. این تحلیل به دست اندرکاران و مولفان کتابهای درسی کمک میکند تا در هنگام تهیه و تدوین یا گزینش و انتخاب کتاب درسی تصمیمات عاقلانهای را اتخاذ نمایند
یکی از روشهای بررسی کتب درسی روش تحلیل محتواست. روش تحلیل محتوا به جای مشاهده مستقیم رفتار افراد یا پرسش درمورد آنها، پیامها و آثاری که آنان پدید آوردهاند را مورد توجه، تحلیل و مطالعه قرار میدهد و مطالعهای که براساس تحلیل محتوا صورت میگیرد، بیشتر در پی شناخت ارزشهای فرهنگی و دیدگاههای اجتماعی عمدهای است که عرضه می شوند. نوعی از تحلیل محتواها که برای برنامهریزان درسی، مولفان و تصمیمگیرندگان برنامههای درسی بسیار مفید و ضروری است، تحلیل محتوایی است
این نوع تحلیلها کمک میکند تا مفاهیم، اصول، نگرشها، باورها و کلیه اجزای مطرح شده در قالب دروس کتاب مورد بررسی عملی قرار گرفته، با اهداف برنامه درسی، مقایسه و ارزشیابی شوند. در نظام آموزش ابتدایی از جمله کتاب هایی که محتوای درسی آن در شکل گیری هویت دانش آموزان نقش بسزایی دارد، کتب هدیههای آسمانی است.
هدف پژوهش
کتابهای هدیه های آسمان دوره دوم ابتدایی تا چه میزان به مولفه های هویت ایرانی- اسلامی موجود در سند تحول بنیادین توجه دارند
