بخشی از مقاله
چکیده:
ظهور فرهنگ مدرن در جوامع امروزی باعث تغیراتی مثل تغییرات در ساختار خانواده نقش ها، تمایل به برابری خواهی های جنسیتی، تغییر ارزشها وباورها و ... شده است. این تغییرات باعث تغییرات نگرشی نسبت به نقش مادری شده است. این مقاله به تییین نقش باورهای دینی و فرهنگ فردگرایی بر مادری و تمایل به فرزندآوری و پرداخته است. در این پژوهش شیوه ی گردآوری اطلاعات به صورت مصاحبه عمیق و نیمه ساختار یافته با 30 نفر از مادران می باشد. پس از آن مصاحبه ها به صورت کلمه به کلمه پیاده شد. در مرحله اول 256 کد اولیه به دست آمد. پس از چند مرحله تقلیل، 3 کد محوری - فردگرایی و مادری، خانواده محوری و مادری و باورهای دینی و مادری - حول محور نقش مادری و تمایل به فرزندآوری شکل گرفت. بر اساس یافته های به دست آمده نقش مادری و تمایل به فرزندآوری همچنان در بین اکثریت زنان ایرانی وجود دارد. زنان مهمترین مولفه مادری را فداکاری می دانند که برگرفته از آموزه های دینی و مذهبی می باشد. اما در بعضی موارد در مادران نسل دومی، نقش مادری را مانعی در رسیدن به اهداف اجتماعی خود بر می شمردند. از طرفی وجود اعتقادات و باورهای مذهبی باعث می شود که تمایل به فرزندآوری و مادری افزایش یابد.
واژگان کلیدی: مادری، فردگرایی، فرزندآوری، باورهای دینی، اشتغال زنان
مقدمه و طرح مسئله
باروری به عنوان یکی از اجزای اصلی رشد جمعیت موضوعی است که همواره مورد توجه قرار گرفته و تحقیقات گسترده و دامنه داری در زمینه شناخت عوامل موثر بر آن در ایران و خارج از ایران صورت گرفته است .بدین لحاظ اندازه گیری و شناخت سطح باروری در هر طبقه نه تنها در پیش بینی های جمعیتی که اساس و زیربنای برنامه ریزی های اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی برای امر توسعه لازم است .بلکه در ارزیابی شرایط اقتصادی، اجتماعی جامعه مورد مطالعه نیز از شاخص های کلان و مهم به شمار می آید. در حدود 200 سال پیش بیشتر زنان فرزندان زیادی را به دنیا می آوردند برای مثال در میانه قرن 19 در کشورهای آمریکا و استرالیا نزدیک به 50 درصد زنان تا پایان دوره باروری خود 9 فرزند و بیشتر داشتند .حد متوسط زایمان های هر زن 6 فرزند بوده است. در حالی که امروزه در این کشورها متوسط تعداد فرزندان کمتر از 2 فرزند برای هر زن می باشد. - مک دونالد، - 1 :1993 .کاهش باروری در اروپا آغاز شد اولین بار در نیمه اول قرن 19 در فرانسه مشاهده گردید بعداًو در نیمه دوم قرن 19 در ایالات متحده و دیگر کشورهای اروپایی و سپس کانادا استرالیا و نیوزیلندگزارش شد. - هکر، - 1 :2003
هم اکنون این کاهش در آسیا به ویژه آسیای شرقی و جنوب شرقی صورت گرفته است .توسعه این تغییرات در آسیا به خصوص در ایران با توجه به بافت اجتماعی و اقتصادی خاص، فرصتی است تا با بررسی آن، نظریه های مربوط به کاهش باروری در جوامع غیر اروپایی به آزمون گذاشته شود .نقش باروری به عنوا ن مهم تر ین پدی ده تعیین کننده نوسانات جمعیتی سبب شده که مطالعات مربوط به آن نسبت به سا یر پدی ده ها ی جمعیت ی از اهمی ت قابل توجه یبرخوردار باشد .بررسی عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی مؤثر بر آن سهم بزرگی از پرورش جمعیتی را به خود اختصاص می دهد. - آقا، - 1364:1 مطالعات مختلف موید این واقعیت است که میزان بارور ی در ارتباط، عوامل اقتصاد ی و اجتماع ی و فرهنگی است، از ا ین رو شناخت دقیق این عوامل ضرورت دارد .نگارنده بر این باور است که پس از پذیرش رسمی برنامه ها ی کنترل جمعیت و محدود نمودن موالید از سوی دولت بایستی به دنبال راهکارهایی بود که مشکل دستیابی به اهداف تنظیم خانواده و کنترل جمعیت را ممکن سازد .هر چند که در زمینه باروری، عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی مؤثر بر آن تحقیقات راهگشای، ذیل به موفقیت در مورد کاهش موالید نبوده بلکه توسعه امکانات زیربنای و ارتقاء شاخص های توسعه انسان ی از جمله باسوادی، آگاهی ها ی اجتماعی بهداشت و درمان سال های امید به زندگی و به خصوص گسترش سواد و سطح آموزش زنان و واکسیناسیون یا طب پیشگیری نقش بسیار زیادی در این میان ایفا کرده است. - علیزادهو دیگران، - 9 :1377
در فرآیند توسعه و تغییرات اجتماعی در جهان امروز، تحولات مختلف در سطوح مادی و غیرمادیِ فرهنگ های جوامع رخ می دهد .در اغلب جوامع دستخوش تغییر، ابتدا تحولات در جنبه های تکنولوژیک، مادی و ملموس تمدنی پدید می آید .تحول ارزش ها به عنوان وجه غیر مادی وانتزاعیِ فرهنگ، اغلب با تأخیر نسبت به وجه مادی به وقوع می پیوندد .یکی از حیطه های دستخوش تغییر در حوزه ی ارزش ها و هنجارها، تغییرات مربوط به دیدگاه های فردگرایانه زنان می باشد که پیامدهای متعددی دارد که از جمله ی این پیامدها در حیطه جمعیتی، تأثیر در نگرش و رفتار باروری زنان است. - قدرتی، - 1392 برخی استدلال کرده اند که نرخ بسیار پایین باروری در کشورهای پیشرفته ی امروزی، حاصل سطوح پایین تر برابری جنسیتی در نهادهای خانواده محور نسبت به سطوح بالای برابری جنسیتی در نهادهای فردمحور است. - مک دونالد، - 2000 در ایران، باروری در دو دهه قبل به طور قابل توجهی کاهش یافته و اکنون به سطح جایگزینی رسیده استحتّی،. در برخی استان ها باروری به زیر سطح جایگزینی رسیده است. - عباسی شوازی، مک دونالد و حسینی ، - 2009:57
به علاوه، با توجه به نفوذ روزافزون ارزش های برابری خواهانه ی جنسیتی در میان زنان ایران و سهم بیشتر دختران در ورود به دانشگاه ها، می توان استدلال کرد که در خارج از نهاد خانواده و به ویژه نهاد فرد محوری هم چون دانشگاه، برابری جنسیتی در سطح بالاتری نسبت به خانواده، قرار دارد .از سوی دیگر چنان چه در نهاد خانواده، به خاطر سلطه ساختارهای مردسالارانه، برابری جنسیتی در سطح پایینی باشد و زنان در زندگی زناشویی خود در خانواده، مورد تبعیض از طرف همسر واقع شوند، بنابر نظریه ی مکدونالد بیم آن می رود که زنان برای تحقق خواسته های خود، ازفرزندآوری خود بکاهند و سطح باروری در ایران از وضعیت فعلی نیز پایین تر رود. - قدرتی، - 1392 امروزه جهانی شدن باعث تعییر در تمامی ساختارهای کلان فرهنگی و اجتماعی شده از جمله تاثیرات آن بر ساحت فرهنگ می توان اشاره کرد. به طوری که با اشاعه ی فرهنگ لیبرالیسم و پیشرفت در حوزه ی فناوری داده ها و استفاده از وسایل ارتباط جمعی ، جوانب گوناگون زندگی فرهنگی افراد را دچار تحول کرده است. این امر باعث رشد دنیا گرایی و کاهش نفوذ نیروهای سنتی شده است. - Giddens,2001 - در نتیجه ی این تغییرات می توان گفت،نگرش و گرایش به فرزند آوری نیز دچار تحول می شود. به طوری که ساختار جمعیت جهان نیز به تبع آن در حال تغییر شکل است. پیش بینی می شود که در آینده الگوی باروری پایین، جهانی شود. - عباسی شوازی، مک دونالد و حسینی ، - 2009:57 از طرفی استفاده از رسانه ها آگاهی و شناخت مصرف کنندگان رسانه ای را ارتقا داده و این رشد آگاهی منجر به بالا رفتن توقعات افراد و انتظار رفاه بیشتر شده است.
در نتیجه خانواده ها تمایل کمتری به داشتن فرزند پیدا کرده و تعداد بیشتر کودک را مانعی در رسیدن به سطح بالاتر رفاه می دانند. از طرفی تمایل به فرزند آوری در تمامی جوامع بشری وجود داشته و خواهد داشت. اما آن چه این موضوع را امروزه تبدیل به یک مسئله اجتماعی نموده، این است که در عصر جهانی شدن، عوامل نوسازی از راه دگرگون کردن روش اندیشه مردمان، خانواده گرایی و گرایش به فرزند را کم ارزش و آینده نگری فردی و گرایش به زندگی مادی را که در آن آسایش و شادکامی از برتری بیشتری برخوردار است، نیرومند و پرتوان ساخته است. - عنایت، - 111 : 1392 بنابراین امروزه کاهش گرایش به فرزندآوری به فهرست مسائل اجتماعی تبدیل شده است. که می بایست مورد بررسی قرار گرفته و راه حلی برای آن پیدا شود. چرا که کاهش سطح باروری تاثیر قاطعی بر میزان رشد، ترکیب و ساختار جمعیتی و تعدیل شتاب افزایش تعداد جمعیت خواهد داشت. در نتیجه توجه به این پدیده و اندازه گیری و تبیین آن بیش از پیش از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. - عنایت، :1392 - 111 در نیم قرن اخیر تغییرات بینادی در شکل و ویژ گی های خانواده، انتقال خانواده از گسترده به هسته وبه تبع آن کاهش سطح زاد و ولد و باروری در کشور محسوس بودهاست. طی سال های اخیر باروری به گونه ای بی سابقه کاهش یافته است به طوری که در قاعده ی هرم سنی فرورفتگی ایجاد شده است. - - Zanjani,2004
این کاهش باروری به گونه ای هم زماندر تمام مناطق جغرافیایی و گروه های سنی تولید مثل صورت گرفت. ایران کشوری است که جمعیت جوان آن حدود 60 درصد جامعه را تشکیل می دهند Kalantari & Hasani,2008در این بین چون زنان جوان در مقایسه با گروهها و قشرهای دیگر ، با مظاهر و وسایل تجدد و نوسازی، جانی شدن و هم چنین اندیشه های جدید، آشنایی و برخورد بیشتری دارند ، بیش از دیگران در معرض تغییرات قرار گرفته اند. بنابراین مطالعه حاضر به تبیین فرهنگ فرد گرایی و تاثیر آن بر گرایش به فرزندآوری و مادری پرداخته است. خانواده جایگاه آسایش و آرامش و اولین نهاد اجتماعی و بنیان جامعه است. در فرهنگ اسلامی، خانواده نهادی مقدس است که بیشترین مسئولیت را در تربیت، تعالی و سعادت انسان بر عهده دارد. - شعاع کاظمی، - 43 :1384 قرآن خانواده را آیت بزرگ خداوند میداند که مرکز پیدایی و پرورش آرامش، مودت و رحمت است1، در خانواده بالنده که دارای این ویژگی است و نیز نقشهای هر یک از اعضای خانواده در آن مشخص و منسجم است2، همسران و فرزندان، اندوهزدا و سرورآفرین همدیگر میشوند و به رهبری و پیشوایی پارسایان و شایستگان روزگار میرسند.3 اما از میان نقشهای تعریف شده در خانواده، زنان تاثیر بیشتر و عمیقتری در امر تربیت و تعالی را دارا هستند.
از میان نقشهایی که زنان در خانواده بر دوش دارند نیز این مادران هستند که در مسیر تعالی و سعادت خانواده و انسان در متن خانواده با توجه به خصیصههایی چون؛ گذشت و فداکاری مورد توجه و دقت نظر قرار داشته و دارند. حس مادری با شروع بارداری شکلگرفته و با احساس مسئولیتی جدید در مراحل رشد کودک هویت مییابد - علاسوند، - 1390 در دوران اخیر هویت و نقش مادری و مجموعهی وظایفی که بر عهدهی این نقش متصور بودهایم دستخوش فهمهای جدید و تفاسیر و تعاریف متفاوت گشته و این امر خود موجب بروز تعارضهای رفتاری و هویتی در مادران گردیدهاست.علاوه بر این تعارضها، تصویر ذهنی درونی خانواده و جامعه نیز دارای فهمی در حال تغییر از مفهوم مادری است. به طوری که در محیط خانواده و جامعه نیز انتظار از زن با توجه به اقتضائات ماهیتی و تحولات مفهومی، هنجاری و کارکردی زن و به معنی اخص مادر این تعارضها
