بخشی از مقاله
چکیده
عدم تناسب میان پیشرفت پیش بینی شده و پیشرفت واقعی در پروژه های عمرانی شهری , حاکی از وجود موانع و ریسک های متعدد میباشد که نه تنها سبب عدم ایجاد مدیریت شهری پایدار شده بلکه بازسازی و توسعه فضای شهری را نیز بطور جدی در معرض تهدید قرار میدهد
در این مقاله ، ضمن انجام مطالعات کتابخانه ای در مورد موضوعات مرتبط با ریسک پروژه های عمرانی وبا انجام مصاحبه هایی با کارشناسان و مدیران مطلع وصاحب نظر درگیر پروژه ها و بکارگیری روش پرسشنامه ای ، به شناسایی وکلاس بندی و تاثیر ریسک های اجرای پروژه های عمرانی پرداخته شده است.
و پس از تحلیل داده ها , نتایج بدست امده حاکی از ان است که کارشناسان حوزه , ریسک های تاخیر در پرداخت مطالبات پیمانکار و صورت وضعیتها به دلیل ضعف در رسیدگی اسناد مالی و حاکمیت روابط به جای ضوابط در نظام برگزاری مناقصات ناشی از اقدامات کارفرما و تعهد پایین پیمانکاران فرعی نسبت به کیفیت کار ارائه شده توسط ایشان , عدم اتمام مهندسی تفصیلی توسط پیمانکار خارجی در زمان مقرر, ضعف در منابع مالی پیمانکار, پیشنهاد قیمت پایین تر از حد معقول پیمانکاران جهت برنده ناشی از اقدامات پیمانکار رااز مهم ترین ریسک های موجود برشمرده که نیازمند توجه ویژه ای می باشد و سایر ریسک ها در رده های بعدی اهمیت قرار می گیرند. در انتها راهک ارهایی نیز جهت رفع یا کاهش ریسک های موجود در ناحیه پر خطر ارائه گشته است تا بتواند موجبات امنیت خاطر برای پیمانکاران و کارفرمایان را فراهم اورد.
مقدمه
در جهت به ثمر رساندن هر چه بهتر پروژه ها مدیریت پروژه پدید آمده که مفهوم کلی آن بکارگیری دانش، مهارتها، ابزار و تکنیکهای لازم در جهت رفع نیازها و انتظارات ذینفعان پروژه میباشد مدیریت پروژه هنر هدایت و هماهنگی منابع انسانی و مواد و مصالح در سراسر عمر یک پروژه با استفاده از تکنیک های مدرن مدیریت است که ازجمله مهم ترین اهداف ان کاهش هزینه و زمان انجام پروژه و افزایش کیفیت آن میباشد .ولی از انجا که پروژه ها هر لحظه در مواجهه با بحران وخطرات احتمالی آشکار و نهانی قرار دارند که بر روی هزینه و زمان تاثیر بسزایی دارند .لذا مدیریت ریسک به منظور بیشینه نمودن وقایع مثبت و کمینه نمودن پیامدهای وقایع ناگوار به عنوان یکی از حوزه های مهم در استاندارد میریت پروژه پدید امده است.
امروزه بخش عمده سرمایه هر کشور، به خصوص کشورهای در حال توسعه به پروژه های عمرانی و زیربنایی آن اختصاص دارد و یکی از عوامل رشد و توسعه اقتصادی هر جامعه موفقیت در اجرای پروژه های عمرانی آن محسوب میگردد .کندی و عدم پیشرفت در اجرای پروژه های عمرانی شهری که سبب عدم ایجاد مدیریت شهری پایدار می گردد، حاکی از وجود موانع و مشکلات ریشه ای در اجرای طرحهای ارزشمند شهری میباشد که بازسازی و توسعه فضای شهری را بطور جدی در معرض تهدید قرار می دهد و از آن می توان بعنوان بحران پروژه های عمرانی نام برد
عمده ترین معضلی که اغلب پروژه های بزرگ با آن مواجه هستند تأخیر در فازهای مختلف و در نهایت اتمام کار پروژه میباشد.تأخیر، عمل یا رویدادی است که زمان مورد اشاره در قرارداد برای انجام عملی خاص را طولانی تر کند و بصورت طولانی کردن مدت زمان فعالیت ویا به تعویق افتادن تاریخ شروع آن ظاهر میگردد .[2]اگر بهره برداری از پروژه ها با تأخیر مواجه شوند، ضمن اتلاف سرمایه های ملی برخی از آنها توجیه فنی و اقتصادی خود را از دست خواهند داد
تا کنون مطالعات متنوعی در مورد ارزیابی ریسک ها انجام شده است که به کمک روشهای مختلف این موضوع را بررسی نموده اند . برخی از این تحقیقات به بررسی تأخیرات در یک صنعت یا یک کشوربخصوص پرداخته اند که میتوان به بررسی دلایل تأخیر و افزایش هزینه ها در پروژه های ساختمانی نیجریه[ 3 ]، شناسایی دلایل تأخیرات در صنعت ساخت لبنان[4 ]، بررسی پروژه های بزرگ عربستان [5]، گزارشهای پیشرفت 164 پروژه ساختمانی و 28پروژه بزرگراه در سالهای1999-1996 در اردن[ 6 ] ، بررسی علل تأخیر در اجرا طی گزارش سازمان برنامه وبودجه[ 7] ، عوامل موثر در تأخیرات پروژه های فرودگاهی ایران[8] ، اشاره کرد.
برخلاف تحقیقات گذشته که عمدتا شامل شناسایی ریسک ها و ارزیابی ان به صورت کلی و عمده توسط کارشناسان صورت گرفته است , در این مقاله سعی شده است تا پس از کلاس بندی ریسک ها قبل از مرحله ارزیابی و جداسازی ان ها بر این اساس که ناشی از اقدامات کدام گروه از مسئولان - کارفرما و پیمانکار - بوده اند , با استفاده از یک مطالعه میدانی از تجربیات مدیران فعال و صاحب نظر در پروژه های عمرانی شهری، میزان اثر گذاری و احتمال وقوع هرریسک در قالب تجزیه و تحلیل کیفی مشخص گردد لازم به ذکر است به جهت عادلانه بودن و افزایش اعتبار و دقت , پرسش نامه ریسک های ناشی از اقدامات کارفرما در اختیار شرکت های به نام پیمانکاری کشور و ریسک های ناشی از اقدامات پیماتکار جهت ارزیابی در اختیار شرکت های کارفرما و مدیران ان قرار گرفته و.سپس به واسطه ماتریس ریسک رویدادهای بالقوه مخاطره آمیز شناسایی شده و در جهت رفع یا کاهش ان ها راه حل هایی نیز ارائه گشته است تا بتواند کمکی در جهت افزایش بهره وری پروژه های عمرانی کشور نماید.
تعریف ریسک و مدیریت ریسک
ریسک، پتانسیلی است که میتواند مشکلاتی در اجرای پروژه و دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده ی انها آن ایجاد نماید . ریسک جزء ذاتی تمام پروژه ها است و اگرچه امکان حذف کامل آن وجود ندارد اما میتوان با شناسایی , تجزیه و تحلیل دقیق و مدیریتی موثر جهت کاهش اثرات منفی ان اقداماتی انجام داد . در ادامه برخی از تعاریف ریسک از دیدگاه صاحب نظران این حوزه اورده شده است :
نایجل ریسک را چنین معرفی مینماید :ریسک به احتمال وقوع یک اتفاق نامعلوم گفته میشود، در شرایطی که آن اتفاق بتواند باعث بروز مشکلاتی گردد .به عبارت دیگر ریسک به موقعیتی بستگی دارد که نتیجه واقعی یک چیز، احتمالا تحت تاثیر یک اتفاق نامعلوم قرار دارد و این در حالی است که احتمال و اثرات آن اتفاق دقیقا قابل تعیین باشد
آرتور ویلیامز و ریچارد هینز ریسک را بهعنوان انحراف در دوره مشخص در یک موقعیت معین اتفاق بیافتند تعریف نموده اند.اگر تنها یک پیشامد ممکن باشد انحراف و در نتیجه ریسک آن صفر است و اگر پیشامدهای زیادی ممکن باشند دیگر ریسک صفر نیست . هر چه قدر که انحراف بیشتر باشد ریسک نیز بزرگتر است[10] کرزنر ریسک را اندازهگیری احتمال و مقدار نرسیدن به اهداف از قبل تعریف شده پروژه میداند و بهطور عمومی ریسک برابر نداشتن دانش از یک واقعه در آینده است.
ریسک در استاندارد مدیریت پروژه آمریکا1 پروژهها را رویدادها یا وضعیتهای ممکن الوقوع نامعلومی معرفی میکند که درصورت وقوع بهصورت پیامدهای منفی یا مثبت بر اهداف پروژه موثر میباشند .هر یک از این رویدادها یا وضعیتها دارای علل مشخصی و نتایج و پیامدهای قابل تشخیصی هستند که پیامدهای این رویدادها مستقیما در زمان، هزینه و کیفیت مصوب پروژه موثر میباشد
مدیریت ریسک یکی از موضوعات عمده پروژه است در بیشتر سازمان های درگیر در پروژه به عنوان رشته کلیدی در نظر گرفته میشود
مدیریت ریسک، فرآیند سیستماتیک شناسایی، تجزیه و تحلیل و پاسخگویی به مدیریت پروژه میباشد که شامل حداکثر نمودن احتمال رخداد حوادث مثبت و نتایج آن و حداقل کردن احتمال رخداد حوادث مضر و نتایج آن است.[ 15 ] .ارزیابی ریسک عبارت از فرآیند تخمین احتمال وقوع یک رویداد - مطلوب یا نامطلوب - و میزان تأثیر آن است
کلاس ریسک
در ادبیات موضوع مربوط به ریسک ، دسته بندی های مختلفی از ریسک ارائه شده است . در اینجا برگرفته از مراجع مربوطه برای ریسک های تحت یک پروژه ،به لحاظ اینکه رخ دادن ریسک ، بر چه موضوعی اثر می گذارد دسته بندی کلاس ریسک به شرح زیر مطرح می گردد:
.A ریسک مرتبط با موضوعات اجرایی ، هدف ، کیفیت و امور فنی پروژه : این دسته از ریسک ها مسیرتکمیل و اجرای پروژه را تحت تاثیر قرار می دهند . در صورتی که مشکلات فنی باعث افزایش هزینه و زمان پروژه شوند ، ریسک های اجرایی به ریسک های هزینه و زمان منتهی خواهند شد.
.B ریسک زمان : این ریسک باعث انحراف زمانی نقطه پایان پروژه از موعد مقرر می شود . اثرات این کلاس از ریسک ، برریسک هزینه و ریسک های اجرایی تاثیر مستقیم می گذارد.
.C ریسک هزینه : این ریسک باعث انحراف هزینه های پروژه از سقف بودجه مصوب می گردد . مسلما ریسک هزینه ارتباط تنگاتنگی با ریسک زمان دارد . همچنین این ریسک می تواند به ریسک اجرایی منتهی شود.
.D ریسک افزایشی : این ریسک به خودی خود کم اهمیت هستند اما با تجمع آنها ، یک ریسک مهم خلق می شود . برای مثال، اندکی افزایش هزینه یک کار پیمانکاری چندان تاثیری در مصرف بودجه ندارد ولی پروژه با مجموعه کسترد ای از پیمانکاران روبرو باشد ، برآیند نهایی این افزایش ها ، ریسک مهمی محسوب می شود.
.E ریسک فاجعه انگیز : این ریسک شامل تمام ریسک هایی است که بطور منفرد دارای اثرات مهمی باشند و بر سایر ریسک ها اثر گذارند . شانس رخداد این ریسک ها خیلی پایین و اهمیت تاثیرات آنها بسیار بالاست . برای مثال می توان به تکنولوژی های بحرانی مربوط به دفع مواد ضایعاتی اشاره نمود که نیاز به تجهیزات خاص دارد.
.F ریسک محیطی ، ایمنی و سلامتی : این دسته از ریسک ها شامل مواردی هستند که باعث تاثیرات زیان آور اجرای پروژه بر محیط می شوند . حوادث جدی تحت این نوع از ریسک ها ، اثرات شدیدی بر زمان و هزینه خواهند داشت .
نقش عوامل اصلی در ایجاد ریسک پروژه های عمرانی
تاکنون مطالعات متنوعی در مورد ریسک های پروژه های عمرانی انجام شده است و نقش عوامل مختلفی در این راستا شناسایی شده است که بعضی از این نقش ها به لحاظ تاثیر بسزایشان , منحصر به فرد بوده اند. پس از بررسی این تحقیقات میتوان نتیجه گرفت که نقش عوامل اصلی پروژه - کارفرما وپیمانکار - از اهمیت بسزائی برخوردار بوده است لذا در این مقاله به انالیز ریسک های مرتبط با این دو عامل کلیدی که منجر تداخل در اجرای بهینه پروژه های عمرانی در شهر تهران میگردد
با استفاده از یک مطالعه میدانی از تجربیات مدیران فعال و صاحب نظر در پروژه های شهری، در تعیین میزان اثر گذاری و احتمال وقوع هرعلت در قالب 6 کلاس ریسک , پرداخته شده است به گونه ای که پرسش نامه ریسک های مربوط به پیمانکار توسط مدیران ارشد در سیستم کارفرما و پرسش نامه مربوط به علل ناشی از اعمال کارفرما توسط کارشناسان سیسنم پیمانکاری پر شده است. دلیل این امر عادلانه تر بودن قضاوت ودرک متفاوت کارفرما و پیمانکار از مدیریت پروژه اجرایی و مدیریت ریسک در عین وجه مشترکشان - ایجاد یک محیط و فضای موفقیت امیز پروژه در راستای نیل به اجرای مطلوب پروژه از سه بعد زمان , کیفیت و هزینه - بوده است.
برای مثال کارفرمایان به کیفیت اجرایی در برابر هزینه های منطقی اعتقاد دارند ولی همه انها مایل به قبول یا مشارکت در پذیرش ریسک و با انگیزه های بهبود کیفی اجرا نیستند معمولا به ویژه در سالهای اخیر کارفرمایان به این نتیجه رسیده اند که با تحت فشار مالی قرار دادن پیمانکاران نمی توانند به بهترین کیفیت کاری دست یابند لذا تا حدی در پذیرش ریسک انعطاف پذیر شده اند.[18] با این حال گاهی هم کارفرمایان و هم پیمانکاران دست به اقداماتی می زنند که خود به خود ریسک فراوانی برای پروژه پدید می اورد
تبیین فرایند تجزیه و تحلیل ریسک و متغیر های ان
در این فرآیند رویدادهای بالقوه مخاطره آمیز بنابر میزان اثرات بالقوه هر یک از آنها بر روی اهداف پروژه، اولویت بندی میشوند. احتمال وقوع و تبعاتی که از تحقق هر یک از ریسکها پیش بینی میشود،از حالت کیفی به کمی تبدیل شده وپس از تشکیل ماتریس ریسک بر پایه دو متغیر ذکر شده , اولویت ریسکها را تعیین میکند.
