مقاله شناسایی و ارزیابی ریسک در پروژه های عمرانی ( مطالعه موردی مسکن مهر استان قم )

بخشی از مقاله

*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***

شناسايي و ارزيابي ريسک در پروژه هاي عمراني ( مطالعه موردي مسکن مهر استان قم )
چکيده
با توجه به سرمايه گذاري کلان دولت براي ساخت واحدهاي مسکوني طي ساليان متمادي،علي الخصوص پروژه هاي مسکن مهر ، نياز به مديريت ريسک امري ضروري مي باشد . بسياري از مشکلات مديريت در تجزيه و تحليل کمي و کيفي ريسک است لذا قابليت ارزيابي ريسک براي يک پروژه به طور قابل توجهي به تحويل موفقيت آميز پروژه کمک خواهد کرد . بنابراين هدف از اين پژوهش ارائه يک روش کمي ارزيابي ريسک بر اساس دست آورد دانش و تجربه بسياري از کارشناسان و شناسايي ريسک ها و ساختار آنها، و نيز قضاوت ذهني از پارامترهايي نظير اهميت و شدت اثر ريسک در پروژه هاي مسکن مهر استان قم بوده که براي ارزيابي کلي عامل ريسک در نظر گرفته شده است . اين روش به ميزان زيادي وابسته به تجربه تيم مديريت ريسک داشته و سادگي روش باعث مي شود که در طول چرخه حيات پروژه اين ارزيابي را بتوان در زمان تصميم گيري هاي مهم به دفعات انجام داد . يافته هاي تحقيقات نشان داد که شناسايي و ارزيابي ريسک هاي موجود در پروژه هاي مسکن مهر استان قم در سطح بالايي قرار داشته و همچنين مهمترين عوامل ريسک در زمينه سطح پروژه ارزيابي گرديده است .
کلمات کليدي : ارزيابي ريسک ، پروژه هاي عمراني ، مديريت ريسک ، ارزيابي فازي مصنوعي ، مسکن مهر

١ . مقدمه
امروزه صنعت عمران سهم ويژه اي از بودجه کشورهاي توسعه يافته و همين طور کشورهاي در حال توسعه را به خود اختصاص داده است که حاصل آن احداث پروژه هاي عظيم در سرتاسر جهان بوده است . (٢٠٠٩ ,McDonald M.A et al) پروژه ساخت مسکن مهر به لحاظ گستردگي همزماني اجرا و به عنوان يک پديده کلان بي نظير تاريخي در بخش انبوه سازي واحدهاي مسکوني سطح کشور ، نقش کليدي نيز در گردش اقتصاد ملي، اشتغال و فرصتي مناسب در سبد مالي هزاران خانواده روستايي و شهري متقاضي تأمين مسکن شخصي داشته است و از طرفي سرمايه گذاري کلان دولت براي ساخت ميليوني واحد مسکوني پس از ساليان متمادي، نيازمند مديريت صحيح مي باشد. بسياري از مشکلات مديريت ، تجزيه و تحليل کمي و کيفي ريسک است . (٢٠١٠ ,Zhao et al) پيچيدگي و پويايي در پروژه هاي ساخت و ساز باعث افزايش عدم قطعيت در روند تجزيه و تحليل ريسک گرديده است . (٢٠٠٣ ,N.J. Smith )
اباستت وجه اثربه ت گزامرثشبات ت مووسياسه منمفدييري بت ر پررووژيه (٨يک٠ي٢٠ ا,زMIاهPد(،ف ريسپرک وژپه رواژزه يجک ملره ويدزامدن نا،مشهخزينص ه ، اسايت منکيه ، دکريفصيوت رت ووق .و..ع مدامشکتن ه باشد (٢٠٠٥ ,R. Barber) و عدم دانش کافي در برخورد با اين ريسکها باعث افزايش هزينه و تأخير در تحويل پروژه ها مي گردد .(٢٠٠٦ ,ANDI) قابليت مديريت ريسک پيمانکار (RMC) نشان دهنده دانش پيمانکار از ريسک و نحوه مديريت ريسک ها مي باشد . (٢٠١٣ ,Mu et al) هدف مديريت ريسک ، شناسايي منشا ريسکها و عدم قطعيتها، اثرات آنها و ارايه پاسخ مديريتي مناسب به اين ريسکها است . (٢٠١١ ,Rezakhani P .٢٠٠٨ ,PMI .٢٠٠٤ ,PMI)
مديريت ريسک شامل چهار فرايند شناسايي ريسک ، ارزيابي ريسک ، پاسخ به ريسک و بررسي و نظارت بر ريسک مي باشد .هدف از اين فرايندها به حداقل رساندن اثرات ريسکها روي اهداف پروژه با حذف يا تسهيم ريسکها است .
(٢٠٠٨,Zayed T .٢٠١٤,Taylan et al .٢٠٠٤ ,Ghosh et al) حذف تمام خطرات در پروژه هاي ساخت و ساز غير ممکن است .
بنابراين ، نياز به يک ارزيابي ريسک رسمي و کنترل فرآيند براي مديريت انواع ريسک در پروژه ها وجود دارد .
(٢٠١٠ ,Wang et al) قابليت ارزيابي ريسک براي يک پروژه به طور قابل توجهي به تحويل موفقيت آميز پروژه کمک خواهد کرد (٢٠١٥ ,A Salawua et al) و از طرفي ارزيابي ريسک ذاتا به مدل سازي ريسک مربوط مي شود . (٢٠١٣ ,Taroun) ، بسياري از تکنيک هاي ارزيابي ريسک پروژه ساخت و ساز در حال حاضر در صنعت ساخت و ساز استفاده مي شود و در طول دهه گذشته ، محققان زيادي تکنيک هاي مختلفي براي تجزيه و تحليل ريسک در صنعت ساخت وساز پيشنهاد داده اند.
(٢٠١١ ,KarimiAzari et al) در ميان اين تکنيک ها ميتوان به موارد زير اشاره کرد:
 تجزيه و تحليل اثرات و حالات شکست (FMEA( Mode and Effects Analysis Failure) ،FMEA
(Zeng et al,2010. Abdelgawad and Robinson Fayek,2010. Sharma R.K,2005)
 منطق AHP فازي (٢٠٠٨ ,Zayed et al )
 منطق TOPSIS فازي (٢٠١١ ,KarimiAzari et al)
 در سال ٢٠١٠ عبدالگواد و همکاران با استفاده از ترکيب روشهاي FMEA فازي و AHP فازي مدلي براي مديريت ريسک در صنعت ساخت وساز ارائه نمودند . (٢٠١٠,Abdelgawad and Robinson Fayek)
و ... در اين تحقيق به ارائه يک روش کمي ارزيابي ريسک بر اساس دست آورد دانش و تجربه بسياري از کارشناسان و شناسايي ريسک ها و ساختار آنها، و نيز قضاوت ذهني از پارامترهايي نظير احتمال و شدت اثر ريسک ، که براي ارزيابي کلي عامل ريسک در نظر گرفته شده است ، مي پردازيم . اين روش به ميزان زيادي وابسته به تجربه تيم مديريت ريسک بوده و سادگي روش باعث مي شود که در طول چرخه حيات پروژه اين ارزيابي را بتوان در زمان تصميم گيري هاي مهم به دفعات انجام داد . از ديگر مزاياي اين روش عدم وابستگي زياد آن به اطلاعات سنوات گذشته بوده که باعث مي شود ويژگي يکتا بودن پروژه هاي عمراني باعث ايجاد معضل براي اين روش نگردد .
٢ . روش تحقيق :
٢-١ : چهارچوب کلي تحقيق
روش مورد استفاده در اين تحقيق بدين ترتيب است که جهت جمع آوري داده ها از روش پرسشنامه بهره گرفته و سپس ، تجزيه و تحليل عوامل بر اساس ، روش متوسط امتياز دهي انجام و از روش ارزيابي مصنوعي فازي به عنوان ابزار کمي براي تجزيه و تحليل داده ها استفاده شده است . از اين روش A Salawu و همکارش در سال ٢٠١٥ جهت ارزيابي قابليت مديريت ريسک در پروژه هاي زيربنايي در کشور نيجريه بهره گرقته و به اين نتيجه رسيد که سطح مديريت ريسک در اين کشور در حد ابتدايي مي باشد ، همچنين Mu و همکاران در سال ٢٠١٣ از اين روش جهت ارزيابي قابليت مديريت ريسک در پروژه هاي مترو در کشور چين استفاده نموده و به اين نتيجه رسيد که قابليت مديريت ريسک در اين کشور در سطح متوسط رو به پايين بوده است . در تحقيقي ديگرXu و همکاران در سال ٢٠١٠ اين روش را جهت ارزيابي ريسک هاي پروژه هاي ppp بين بخش دولتي و خصوصي در چين به کار گرفت و به اين نتيجه رسيد سطح کلي ريسک پروژه هاي PPP در حد متوسط و بالا بوده که نشان دهنده آنست که ريسک سرمايه گذاري در پروژه هاي بزرگراه PPPدر چين بالا مي باشد .در سال ٢٠٠٤ ، Chan و همکاران از اين روش براي بررسي عوامل بحراني موفقيت براي همکاري در پروژه هاي ساخت و ساز استفاده کرده است و عوامل بحراني را شناسايي نموده است
٢-٢ : پرسشنامه
پرسشنامه شامل سه بخش اصلي مي باشد :
بخش اول شامل سوالات در مورد پروفايل و اطلاعات پاسخ دهندگان و شرکت هاي آنها بوده و همچنين از پاسخ دهندگان خواسته شد تا سابقه فعاليت خود را در زمينه هاي پروژه هاي عمراني و خصوصا در پروژه هاي مسکن مهر را ارائه دهند . در بخش دوم ، از پاسخ دهندگان خواسته شد تا اهميت و شدت اثر ريسک هاي مطرح شده طي ٤٣ سوال را با استفاده از مقياس ليکرت پنج نقطه (١ = خيلي کم و ٥ = خيلي زياد) طبقه بندي کنند .
در مجموع ١٥١ پرسشنامه به پيمانکاران ، شرکت هاي شازنده و تعاوني ها و کارفرمايان و سرپرست کارگاه و کارشناسان عمران مشغول به فعاليت در زمينه مسکن مهر فرستاده شد. در مجموع ٠١ پرسشنامه کامل و بازگردانده شد که حدودا ٥٤% بوده ، که بيشتر از رنج معمول ( ٠١-٤١٪ ) در اکثر پرسشنامه در صنعت ساخت و سازبوده است . (٢٠٠٠ ,.Akintoye, A) ميزان پاسخ کم ممکن است به دليل حساسيت و محرمانه بودن اطلاعات که شرکت تمايلي به فاش شدن نداشتند .
٢-٣ : پايايي و اعتبار پرسشنامه :
براي تشخيص پايايي و روايي پرسشنامه از نرم افزار SPSS استفاده شده است .
 معيار تعيين کننده سنجش پايايي (Reliability) پرسش نامه : ضريب کرونباخ
اين ضريب براي تست سازگاري دروني در ميان آيتم هاي موجود در هر شاخص مورد استفاده قرار گرفت است و مقدار اين شاخص بين صفر تا يک در نوسان است .وضعيت مطلوب هنگامي است که اين مقدار نزديک به يک باشد و حداقل
١.٠ مورد استفاده قرار گرفت . (٢٠٠٨ ,.Norusis, M.J)
 سنجش روايي (Validity) پرسش نامه :
روايي محتوا : توسط تجربه و نظر خبرگان بررسي مي گردد .
روايي سازه : توسط تحليل عاملي تاييدي بررسي مي گردد .
قبل از انجام تحليل عاملي ابتدا بايد اطمينان حاصل کرد که آيا تعداد داده هاي موجود براي تحليل عاملي مناسب هستند يا خير؟
براي اين منظور از شاخص هاي KMO١ و آزمون بارتلت ٢ استفاده مي کنيم .
(Geourge, D.and Mallery, P., 1999. Ghosh, S.and Jintanapakanont, J., 2004)
١. (KMO) نشان ميدهد که آيا تعداد داده هاي نمونه براي تحليل عاملي مناسب هستند يا خير. مقدار اين شاخص در بين دامنه صفر تا يک متغير است . اگر مقدار شاخص نزديک به يک باشد ( حداقل ٦.٠) داده هاي مورد نظر براي تحليل عاملي مناسب هستند.در غير اين صورت ( معمولا کمتر از ٦.٠) نتايج تحليل عاملي براي داده هاي مورد نظر مناسب نيستند. (٢٠٠٨ ,.Norusis, M.J)
٢. آزمون بارتلت بررسي ميکند که ماتريس همبستگي، ماتريس واحد ميباشد يا خير.
 در صورتي که ماتريس همبستگي، ماتريس واحدي باشد درنتيجه بين متغيرها ارتباط معنيداري وجود ندارد و نميتوان عامل هاي جديد را بر اساس همبستگي متغيرها شناسايي کرد.
 در صورتي که ماتريس همبستگي، ماتريس واحدي نباشد درنتيجه بين متغيرها رابطه معنيداري وجود دارد و شناسايي عامل هاي جديد از طريق همبستگي متغيرها امکان پذير خواهد بود.
 آزمون بارتلت ، فرضيه «ماتريس همبستگي متغيرهاي مشاهده شده واحد است » را مورد آزمون قرار ميدهد. اين آزمون تاييد ميکند که متغيرها با يکديگر ارتباط ندارند که اين امر از طريق معنيداري آزمون کاي دو بدست ميآيد. اگر سطح معنيداري در آزمون بارتلت کمتر از ٥درصد باشد، ماتريس همبستگي، واحد نخواهد بود و ارتباطي بين متغيرها وجود دارد و فرض صفر آماري رد خواهد شد.(٢٠٠٨ ,.Norusis, M.J)
٢-٤ : آزمونهاي برازندگي مدل
از شاخصهاي برازندگي ٣ براي تعيين برازندگي و اعتبار مدلهاي طراحي شده استفاده مي شود. لازم به تذکر است درباره اين آزمونها توافق همگاني وجود ندارد و شاخصهاي متعددي براي سنجش برازندگي مدل استفاده ميشود .معمولا براي تائيد مدل ، استفاده از سه تا ٥ شاخص کافي است . ( هومن ١٤٠٣ ،٠٤٥ )
٢-٥ : تحليل عاملي
از روش تحليل عاملي يا ٤(FA) جهت پي بردن به متغيرهاي زير بنايي يک پديده يا تلخيص مجموعه اي از دادهها استفاده ميشود .دادههاي اوليه براي تحليل عاملي، ماتريس همبستگي بين متغيرها است .تحليل عاملي، متغيرهاي وابسته از قبل تعيين شده اي ندارد .تحليل عاملي را به دو دسته کلي ميتوان تقسيم کرد :تحليل عاملي اکتشافي ٥(EFA) و تحليل عاملي تائيدي ٦(CFA) (١٩٩٥,.Hoyle, R. H)
فرض اساسي تحليل عاملي (FA) است که براي توضيح موارد پيچيده از آن استفاده مي گردد . به طور کلي، مدل براي متغير استاندارد iام مطابق معادله (١) نوشته شده است .

که درآن :
F : نشان دهنده عامل مشترک
A : نشان دهنده ضريب استفاده مي شود به ترکيب عوامل .K U : نشان دهنده عامل منحصر به فرد
علاوه بر اين ، بيان کلي براي برآورد عامل jام در معادله نشان (٠) داده شده است : (٢٠٠٨ ,.Norusis, M.J)

که در آن :
W : نشان دهنده ضريب نمره عامل
P : نشان دهنده تعدادي از متغيرها
در اين مطالعه از روش تحليل عاملي تأييدي (CFA) جهت شناسايي اصولي گروه هاي ريسک پيمانکاران پروژه مسکن مهردر استان قم مورد استفاده قرار گرفت . مناسب بودن مدل عامل قبل از استفاده از CFA در اين تحقيق مورد بررسي قرار گرفت .
٢-٦ : روش رتبه بندي ميانگين نمره ها
Chan و همکاران در سال ١٩٩٦ روش ميانگين نمره (MS) را براي ايجاد اهميت نسبي علل تاخير در ساخت و ساز پروژه هاي ساخت و ساز در هنگ کنگ که توسط مشتريان ، مشاوران و پيمانکاران پيشنهاد شده بود را اتخاذ نمود . داده هاي جمع آوري شده از پرسشنامه فعلي نيز با استفاده از روش هاي مشابه مورد بررسي قرار گرفت .مقياس ليکرت پنج نقطه (١ = خيلي کم و ٥ = خيلي زياد) همانطور که قبلا شرح داده شده براي محاسبه ميانگين نمره براي هر عامل ريسک ، مورد استفاده قرار گرفت که براي تعيين رتبه بندي مرتبط با آن در ترتيب نزولي اهميت استفاده شد.اين رتبه بندي اين امکان را به مثلث بندي اهميت نسبي عوامل ريسک داد . ميانگين نمره )MS( براي هر يک از عوامل ريسک با معادله (٤) محاسبه شد.

که در آن :
S : نمره داده شده به هر عامل ريسک توسط پاسخ دهندگان ، اعم از ١ تا ٥ (١ = خيلي کم و ٥ = خيلي زياد)
f : تعداد تکرار هر امتياز (١-٥) براي هر يک از عوامل ريسک ؛ N : تعداد کل پاسخ هاي مربوط به يک عامل ريسک خاص .
٢-٧ : ارزيابي فازي مصنوعي
ارزيابي مصنوعي فازي يک روش براي ارزيابي چند معياره تصميم گيري است (٢٠١٠,Xu et al) . هدف استفاده از اين مدل ،
محاسبه شاخص ريسک در سطح جزئي و ريسک کلي مي باشد . مدل ارزيابي مصنوعي فازي نياز به سه عنصر اساسي دارد:
١. يک مجموعه از معيارهاي اساسي . شاخص
٢. مجموعه اي از گزينه هاي درجه (براي هر دو درجه اهميت و شدت اثر ريسک ) (بايد توجه داشت که براي ارزيابي ريسک ، هم درجه اهميت و هم شدت اثر ريسک اهميت دارد (٢٠٠٨,El-Sayegh .٢٠٠١,Shen et al)
٤. براي هر ( زير مجموعه فازي u که به مجموعه فازي U تعلق نداشته باشد ) ، ماتريس ارزيابي وجود دارد.
Lu و همکاران در سال ١٩٩٩ ارزيابي مصنوعي فازي براي تجزيه و تحليل کيفيت آب مخزن اتخاذ نمود . همچنين Sadiq and Rodriguez در سال ٢٠٠٤ اين روش براي تعيين خطرات بهداشتي مرتبط با ضد عفوني محصولات استفاده نموده است . Hsu and Yang در سال ١٩٩٧ يک سيستم تصميم مصنوعي فازي براي استفاده در مديريت منابع انسان استفاده نمود.
Zhao و همکاران در سال ١٩٩٧ روش يکپارچه ارزيابي فازي براي ارزيابي عوامل خطر از يک پروژه به طور کلي ارائه شده است . Xu و همکاران در سال ٢٠١٠ يک رويکرد ارزيابي مصنوعي فازي جهت شناسايي خطرات PPP بين بخش دولتي و خصوصي استفاده نمود . Mu و همکاران در سال ٢٠١٣ روش فازي مصنوعي را براي ارزيابي قابليت مديريت ريسک پيمانکاران در پروژه هاي مترو در چين استفاده نموده است . A Salawu و همکاران در سال ٢٠١٥ با استفاده از اين روش مديريت ريسک شرکت هاي ساخت و ساز در تحويل پروژه زير بنايي در نيجريه را مورد ارزيابي قرارداده است .
از بررسي تحقيقات قبلي، مي تواند ديد که ارزيابي مصنوعي فازي ١(FSE)، استحقاق به کارگيري در ارزيابي پيچيده با چند ويژگي ها و چند سطح را دارد . در واقع ، استفاده از ارزيابي مصنوعي فازي ( به عنوان يک نوع از مجموعه هاي فازي .رويکرد منطق فازي ) مي تواند به ارزيابي ريسک هايي قابل سنجش تري مانند ريسک اقتصادي و مالي، و ساخت و ساز و اجتماعي ، ملي و ... کمک کند ، و همچنين از اعداد فازي در کمک به ارزيابي فازي مصنوعي استفاده شده است (٢٠١٠,Xu et al). ارزيابي ريسک در پروژه هاي عمراني ، شامل ارزيابي تعداد زيادي از عوامل ريسک بحراني و گروه ريسک بحراني مي باشد که در طول فرآيند ارزشيابي، تمام