بخشی از مقاله
چکیده
این تحقیق به منظور تعیین همبستگی بین عملکرد دانه و اجزاء آن و شناسایی صفات داراي بیشترین اثر روي عملکرد 25 رقم برنج انجام شد. آزمایش در قالب طرح بلوك هاي کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه پژوهشی دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبیعی ساري اجرا گردید. جهت پی بردن به ارتباط بین متغیرها ضرایب همبستگی بین آنها تعیین گردید. ضرایب همبستگی موجود بین صفات نشان میدهد که صفات تعداد دانه در خوشه، تعداد دانه پر، نسبت طول به عرض دانه و تعداد پنجه بارور همبستگی معنیداري را با عملکرد دانه داشتند. از روش رگرسیون گام به گام براي بررسی تاثیر هریک از صفات مورد نظر بر روي عملکرد و هم چنین برازش بهترین مدل رگرسیونی استفاده شد. نتایج نشان داد که صفات تعداد دانه در خوشه، تعداد پنجه بارور و طول دانه به ترتیب 31، 35/1 و 8/1 درصد از تغییرات عملکرد دانه را توجیه میکنند. نتایج تجزیه علیت نشان میدهد که بیشترین اثرات مستقیم به ترتیب مربوط به صفات تعداد پنجه بارور - 0/820 - و تعداد کل دانه در خوشه - 0/714 - میباشد. تعداد دانه پر در خوشه - 0/641 - بیشترین اثر غیرمستقیم را بر عملکرد دانه داشت. بر اساس نتایج به دست آمده از این تحقیق میتوان صفات تعداد پنجه بارور و تعداد کل دانه در خوشه را به عنوان شاخصی براي بهبود عملکرد دانه در برنج معرفی کرد.
واژه هاي کلیدي: برنج، تجزیه علیت، همبستگی.
مقدمه
برنج پس از گندم بعنوان دومین محصول استراتژیک کشور و جهان از اهمیت ویژه اي در امر تغذیه و امنیت غذائی برخوردار است. در ایران علی رغم کشت سالیانه این محصول در سطحی معادل 600 هزار هکتار، متأسفانه بخش عمده نیاز کشور از خارج وارد میشود و علاوه بر خروج میلیونها دلار ارز از کشور چالش بزرگی از نظر امنیت غذائی براي کشور میباشد. براي کاهش سطح زیر کشت جهانی برنج و جلوگیري از تغییر کاربري اراضی و با توجه به رشد بیرویه جمعیت لازم است تا میزان عملکرد در واحد سطح افزایش یابد. به دلیل نحوه کنترل ژنتیکی پیچیده و تأثیرپذیري این صفت از اثرات محیطی، گزینش ارقام براساس اندازهگیري مستقیم عملکرد از سودمندي کمی برخوردار است
- درستی و همکاران، . - 1383 عملکرد دانه از اثر تجمعی اجزاي تشکیل دهنده آن ناشی میشود، شناسایی این اجزاء و رابطه آنها با عملکرد دانه میتواند در گزینش ارقام پرمحصول مؤثر واقع شود . تعیین همبستگی بین صفات مختلف، به ویژه عملکرد دانه و اجزاي آن و تعیین روابط علت و معلولی آنها، به بهنژادگران این فرصت را میدهد که مناسبترین ترکیب اجزاء را که منتهی به عملکرد بیشتر شود، انتخاب نمایند. انتخاب بر اساس همبستگیهاي ساده، به تنهایی نمی تواند نتایجکاملاً مطلوبی داشته باشد. لذا ضروري است که اثر مستقیم و غیرمستقیم صفات مؤثر برعملکرد دانه تعیین گردد - صادقی، . - 2011 در این راستا روش تجزیه علیت از اهمیت ویژهاي برخورداراست. تجزیه علیت ضرایب همبستگی را به یک مجموعه از اثرات مستقیم و غیر مستقیم اجزاي عملکرد بر عملکرد دانه تقسیم می کند - چاوبی و سینگ، . - 1994 تجزیه علیت در کشاورزي جهت کمک به شناسایی صفاتی که به عنوان شاخص انتخاب به منظور بهبود عملکرد مفید هستند توسط متخصصان اصلاح نبات استفاده می شود.
مطالعات زیادي در رابطه با تعیین همبستگی ها و تجزیه علیت در برنج صورت گرفته است اما بسته به شرایط محیطی و ارقام مورد بررسی نتایج متفاوتی به دست آمده است. حسین زاده فشالمی و همکاران - 1388 - همبستگی تعداد پنجه بارور و تعداد دانه پر در خوشه را با عملکرد دانه مثبت و معنیدار گزارش کرده اند. عملکرد دانه در بوته همبستگی مثبت و معنیداري با تعداد دانه در خوشه، وزن هزار دانه و تعداد پنجه هاي بارور دارد - بهپوري و همکاران، . - 1385 در مطالعه صادقی - 2011 - و سویتا و همکاران - 1973 - همبستگی عملکرد دانه به ترتیب با عرض دانه و وزن هزار دانه منفی و معنی دار به دست آمد. آزمایش هاي اسماعیل - 1988 - بر روي عملکرد و اجزاء آن نشان داد که تعداد دانه هاي پر در خوشه بیشترین اثر مستقیم را بر عملکرد برنج دارد. هنرنژاد - 1381 - نشان داد که بیشترین اثرات مستقیم و مثبت بر روي عملکرد دانه از طریق تعداد دانه پر در خوشه، تعداد پنجه در بوته و زمان نشا تا ظهور اولین خوشه است. تجزیه علیت توسط باقري و همکاران - 2011 - نشان داد که طول خوشه بیشترین اثر مستقیم مثبت را روي عملکرد دانه دارد. چایوبی و سینگ - 1994 - نشان دادند که بیشترین اثر مستقیم مربوط به صفت تعداد پنجه بارور میباشد. یاداو و همکاران - 1995 - گزارش کردند که اثر مستقیم صفات پنجههاي بارور و وزن هزار دانه بر عملکرد بیشتر است. هدف از این تحقیق بررسی همبستگی بین عملکرد دانه و اجزاء آن و شناسایی صفات داراي بیشترین اثر روي عملکرد دانه از طریق تجزیه علیت میباشد.
مواد و روشها
این تحقیق در بهار و تابستان سال 1390 در مزرعه پژوهشی دانشگاه علوم کشاورزي و منابع طبیعی ساري واقع در 9 کیلومتري جاده خزرآباد به طول جغرافیایی 53 درجه و 13 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 36 درجه و 42 دقیقه شمالی و در ارتفاع 14 متر از سطح دریا در قالب طرح بلوكهاي کامل تصادفی با سه تکرار اجرا گردید. بذور 25 رقم برنج شامل 10 رقم محلی - دمسیاه، هاشمی، طارم محلی، طارم دیلمانی، آستانه، سنگ طارم، سنگ جو، حسنی، شصتک و چمپا - ، 12 رقم اصلاحی - ندا، نعمت، خزر، سپیدرود، جلودار، پرتو، شیرودي، قائم 1، دشت، آمل 3، پویا و پژوهش - و 3 رقم خارجی R2 - ، R9 و - IR50 اواخر فروردین ماه جهت تهیه نشا در خزانه بذر پاشی و نشا کاري اواخر اردیبهشت ماه در کرتهایی با 5 ردیف با فاصله بوته 20×20 سانتیمتر بین و روي ردیفها به صورت دستی و تک نشا انجام شد.
در طول فصل رشد عملیات زراعی از قبیل کوددهی، آبیاري، مبارزه با علف هاي هرز و مبارزه با آفات طبق عرف منطقه انجام شد . داده هاي حاصل از اندازه گیري صفات کمی ارتفاع، تعداد پنجه بارور، طول خوشه، تعداد دانه در خوشه ، تعداد دانه پر در خوشه، طول دانه، عرض دانه، نسبت طول به عرض دانه، وزن هزار دانه و عملکرد دانه تک بوته مورد ارزیابی قرار گرفت. براي اندازهگیري صفات کمی مورد نظر تعداد 5 بوته از هر رقم به صورت تصادفی از هر واحد آزمایشی انتخاب گردید. براي محاسبات و تجزیههاي آماري از میانگین 5 نمونه انتخاب شده استفاده گردید. جهت پی بردن به ارتباط بین متغیرها ضرایب همبستگی بین آنها تعیین گردید. جهت بررسی اثرات نسبی موجود در بین صفات مستقل با صفت وابسته عملکرد از روش رگرسیون گام به گام استفاده شد. به منظور تفسیر بهتر نتایج حاصل از همبستگیها و رگرسیون گام به گام از تجزیه علیت استفاده شد. تعیین همبستگی ها و انجام تجزیه رگرسیون گام به گام با نرم افزار SPSS 16 و تجزیه علیت با نرمافزار Path انجام شد.
نتایج و بحث
ضرایب همبستگی بین صفات مختلف در جدول 1 آورده شده اند. این مشاهدات حاکی از ان است که بیشترین همبستگی مثبت و معنی دار به ترتیب در بین صفات تعداد دانه در خوشه با تعداد دانه پر در خوشه - r=0/897 - ، عرض دانه با وزن هزار دانه - r=0/78 - ، طول خوشه با نسبت طول به عرض دانه - r=0/715 - ، طول دانه با نسبت طول به عرض دانه - r=0/68 - ، طول خوشه با طول دانه - r=0/568 - ، تعداد دانه در خوشه با عملکرد دانه - r=0/557 - ، تعداد دانه پر در خوشه با عملکرد دانه - r=0/504 - ، نسبت طول به عرض دانه با عملکرد دانه - r=0/42 - و تعداد پنجه بارور با عملکرد دانه - r=0/419 - وجود دارد. بیشترین همبستگی منفی و معنیدار به ترتیب در بین صفات عرض دانه با نسبت طول به عرض دانه - r= -0/866 - ، طول خوشه با عرض دانه - r= -0/558 - ، عرض دانه با عملکرد دانه - r= -0/497 - ، وزن هزار دانه با تعداد دانه در خوشه و نسبت طول به عرض دانه - r= - 0/489 - ، تعداد دانه در خوشه با عرض دانه -0/464 - - r=، تعداد دانه پر در خوشه با عرض دانه - r= -0/46 - و وزن هزار دانه با عملکرد دانه - r= -0/456 - مشاهده شد.
ضرایب همبستگی موجود بین صفات نشان میدهد که صفات تعداد دانه در خوشه، تعداد دانه پر در خوشه، نسبت طول به عرض دانه و تعداد پنجه بارور بیشترین نقش مثبت را در بهبود عملکرد دانه تک بوته تحت شرایط مورد مطالعه دارند. در این بررسی همبستگی عرض دانه و وزن هزار دانه با عملکرد منفی میباشد که به ترتیب با نتایج صادقی - 2011 - و سویتا و سینگ - 2010 - مطابقت دارد. ولی بهپوري و همکاران - 1385 - همبستگی وزن هزار دانه با عملکرد را مثبت و معنی دار گزارش کردهاند که علت معنیدار شدن آن را میتوان در اثر غیرمستقیم سایر صفات جستجو کرد
