بخشی از مقاله
چکیده
به منظور تعیین اثرات مستقیم و غیر مستقیم عوامل مؤثر بر عملکرد، سه منطقه مهم استان هرمزگان - از نظر باغهای لیموترش - بررسی و در هر منطقه 20 باغ لیموترش انتخاب شدند. سپس عملکرد و برخی ویژگیهای خاک در دو عمق، خصوصیات آب آبیاری و غلظت عناصر غذایی در برگ و برخی از پارامترهای کیفی میوه درختان لیموترش باغات انتخابی تعیین شدند.
بررسی نتایج تجزیه علیت نشان داد که بیشترین تأثیر منفی غلظت کلر برگ بر عملکرد از نوع اثر مستقیم - حدود 90 درصد - بود، درحالیکه تأثیر مستقیم مجموع کلسیم و منیزیم آب آبیاری بر عملکرد زیر یک درصد بود. بهطورکلی، بیشترین تأثیر منفی بر عملکرد لیموترش بواسطه رس خاک، غلظت بور در آب آبیاری و غلظت کلر برگ ایجاد شده بود که بخش عمده این تأثیرات بهصورت مستقیم بودند؛ بنابراین توصیه میشود برای افزایش عملکرد راهکارهایی که بهطور مستقیم اثرات مضر عوامل فوق را تعدیل میکنند، مدنظر قرار گیرند.
مقدمه
مقدار میانگین عملکرد در هکتار لیموترش در باغهای کشور، در مقایسه با میانگین جهانی، اختلاف قابل ملاحظهای دارد. عوامل متعددی میتواند در کمتر بودن میانگین عملکرد لیموترش استان هرمزگان نسبت به میانگین جهانی مؤثر باشند که از جمله آنها میتوان به عوامل تغذیه نامتعادل اشاره کرد. اینکه کدامیک از عاملهای تغذیهای محدودیت بیشتری بر ای گیاه ایجاد میکند، میتواند در مدیریت و بهبود رشد گیاه و افزایش عملکرد و کمیت محصول خیلی مهم باشد.
بنابراین، شناسایی عوامل مؤثر در رشد گیاه و عملکرد آن گام اول است. در بسیاری از موارد ممکن است عاملی به ظاهر نقش مهمی در رشد و عملکرد گیاه ایفا نماید اما ممکن است بخشی از نقش این عامل مربوط به عوامل دیگر باشد. به عبارت دیگر بخشی از اثر عامل گفته شده واقعی و مربوط به خود آن عامل است - اثر مستقیم - و بخش دیگر از طریق عوامل دیگر - اثر غیر مستقیم آن - بر رشد و عملکرد گیاه اعمال شده است. در صورتی که مسیر عاملهای تأثیرگذار بر رشد و عملکرد گیاه مشخص باشد، می-توان در مدیریت تغذیهای گیاه متناسب با آن مسیر تأثیرگذاری بر رشد و عملکرد، به آن عامل توجه کرد و برنامهریزیها طوری انجام گیرد تا بهترین کیفیت و کمیت ممکن محصول حاصل گردد.
به منظور جداسازی و تعیین " اثر مستقیم" یک عامل و "اثر غیر مستقیم آن"میتوان از روش تحلیل مسیر - تجزیه علیت - استفاده کرد. تکنیک تجزیه علیت یکی از روشهای بسیار مفید برای تجزیه همبستگی و پی بردن به اثرات مستقیم و غیر مستقیم محسوب میشود
از آنجا که همبستگی ساده نمیتواند گویای روابط علت و معلول باشد، به منظور تفسیر جامعتر نتایج علاوه بر همبستگی ساده و رگرسیون مرحلهای از تجزیه علیت استفاده میشود
در تجزیه علیت میتوان به اطلاعات تکمیلی دست یافت که عموما در همبستگیهای ساده مشاهده نمیشود
در آزمایشی بر روی چغندرقند ملاحظه گردید که تعداد بوته در کرت علاوه بر اثر مستقیم و مثبت بر عملکرد ریشه، دارای اثر غیر مستقیم از طریق نیتروژن بر روی عملکرد ریشه بود. همچنین نشان داده شد که پتاسیم دارای اثر مستقیم و مثبت بر روی درصد قند سفید بود
اثرات غیر مستقیم مثبت از طریق نیتروژن و سدیم و اثر غیر مستقیم و منفی از طریق ضریب استحصال اعمال شده بود. بررسی نتایج پژوهشی دیگر بر روی ژنوتیپ لوبیاهای معمولی حاکی از آنبود که تمامی متغیرهای مورد بررسی به جز تعداد دانه در غلاف و شاخص برداشت دارای همبستگی مثبت و معنیداری با درصد تثبیت نیتروژن بودند. نتایج تجزیه علیت نشان داد که سه صفت دارای اثرات مستقیم و مثبت قابل ملاحظه ای بر درصد تثبیت نیتروژن بودند. از اینرو، صفات متغیرهای درصد نیتروژن اندامهای هوائی، تعداد گره در بوته و عملکرد بیولوژیک به عنوان شاخصهای انتخاب و در زمینه بهبود ژنتیکی درصد تثبیت نیتروژن توصیه شدند
در مطالعهای بر روی برنج مشاهده گردید که بین عملکرد دانه با صفات مورد مطالعه - کاه و کلش، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، وزن هزار دانه، تعداد دانه در سنبله، تعداد سنبله در متر مربع و ارتفاع بوته - همبستگی مثبت معنیداری وجود داشت و بیشترین اثر مستقیم به ترتیب مربوط به تعداد سنبله در متر مربع و تعداد دانه در سنبله بود. اگرچه ارتفاع بوته و وزن هزار دانه دارای ضریب همبستگی بالایی با عملکرد دانه هستند اما تجزیه علیت نشان داد که بخش عمده این مقادیر متأثر از تعداد سنبله در متر مربع و تعداد دانه در سنبله میباشد
تجزیه علیت بیشتر برای تجزیه همبستگیهای ژنتیکی و فنوتیپی و پیبردن به اثرات مستقیم و غیر مستقیم استفاده شده است. اما از آنجا که مصرف بهینه کود و رعایت نسبت مناسب بین عناصر غذایی در خاک و گیاه و همچنین اطلاع از پارامترهای منفی تأثیرگذار بر رشد و عملکرد گیاه، در افزایش کمّی و کیفی در محصولات کشاورزی اهمیت فوقالعادهای دارد
لذا در این تحقیق به بررسی ضرایب همبستگی متغیرها و پارامترهای مؤثر بر عملکرد و نیز تعیین اثرات مستقیم و غیر مستقیم متغیرهای تغذیهای از طریق تجزیه علت میپردازد.
مواد و روشها
برای انجام این پژوهش ابتدا سه منطقه مهم استان - از نظر باغهای لیموترش - یعنی هشتبندی، میناب مرکزی و رودان بررسی و در هر منطقه 20 باغ لیموترش - جمعا 60 باغ لیموترش - انتخاب شدند. بهاینصورتکه در هر منطقه با کمک ادارات مدیریت جهاد کشاورزی و همچنین مراکز خدمات جهادکشاورزی و سئوال از خود کشاورزان تا جایی که ممکن بود باغهای یکدستی از نظر عوامل مدیریتی، اندازه و سن درختان انتخاب گردد. همچنین انتخاب باغها بهگونهای بود که در هر منطقه باغهای گزینش شده نماینده باغهای منطقه باشد. نمونهبرداریهای مربوط به برگ، میوه و خاک انجام گرفت
نمونهبردرای خاک از دو عمق 0 -30 و 30-60 سانتیمتری از خاک پای هر درخت در انتهای سایهانداز درخت به صورت مرکب انجام گرفت. یک نمونه از آب مورد استفاده جهت آبیاری هر باغ نیز گرفته شد و به همراه دیگر نمونهها به آزمایشگاه منتقل شد. متوسط عملکرد 5 درخت انتخابی هر باغ نیز اندازهگیری شد. پارامترهایی که در دو عمق نمونهبرداری شده خاک اندازهگیری شدند شامل: شوری، واکنش خاک - pH - ، ظرفیت تبادل کاتیونی خاک، درصد رطوبت اشباع، کربنات کلسیم معادل، کربن آلی، درصد شن، لای - سیلت - ، رس، غلظت یونها و عناصر فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، آهن، منگنز، روی، مس، بور، سدیم، کلرید، سولفات، بیکربنات و کربنات بودند
عناصری که در برگ اندازهگیری شدند نیز شامل موارد زیر بودند: نیتروژن، فسفر، پتاسیم، سدیم، کلر، بور، آهن، منگنز، روی، مس همچنین در آب آبیاری پارامترهای زیر اندازهگیری و تعیین شدند شوری، pH، بیکربنات، کربنات، کلرید، سولفات، بور، کلسیم، منیزیم، سدیم و نسبت جذب سدیم - SAR -
در میوه نیز صفات کیفی میوه شامل: pH، کل مواد جامد قابل حل - TSS - ، درصد اسیدیته قابل نیتراسیون، درصد اسید اسکوربیک، متوسط قطر پوست میوه، متوسط وزن میوه، درصد پوست، درصد گوشت، درصد تفاله و درصد آب میوه اندازهگیری شدند. برای پی بردن به همبستگی بین پارامترهای اندازهگیری شده درخاک، آب آبیاری، برگ و میوه با میانگین عملکرد هر درخت در باغات، ضریب همبستگی پیرسون بین پارامترهای اندازهگیری شده و عملکرد محاسبه گردید.
در ادامه با استفاده از تجزیه رگرسیون چند متغیره به روش گام به گام، پارامترهای مهم تأثیرگذار بر عملکرد مشخص گردیدند . از آنجا که ضرایب همبستگی به خودی خود گویای همه واقعیتها نیست، لذا برای تفکیک اثرات مستقیم و غیرمستقیم از تجزیه علیت استفاده گردید. برای بررسی تجزیه علیت - اثر غیر مستقیم پارامترهای اندازه¬گیری شده - از روابط تعریف شده در مقاله توکلی - 1391 - که روشی ساده در محاسبه اثر غیر مستقیم است، استفاده گردید. برای انجام محاسبات فوق از نرم افزار Excel و SPSS استفاده شد.
نتایج و بحث
ضریب همبستگی بین پارامترهای اندازهگیری شده در خاک در دو عمق، آب آبیاری، غلظت عناصر در برگ و همچنین ویژگیهای کیفی میوه با عملکرد لیموترش محاسبه شد . از بین پارامترهای گفته شده، فقط رابطه تعدادی آز آنها با عملکرد معنیدار بودند که در جدول 1 آورده شدهاند. همانگونه که گفته شد ضرایب همبستگی به خودی خود گویای همه واقعیتها نیست، لذا برای تفکیک اثرات مستقیم و غیرمستقیم از تجزیه علیت استفاده گردید.
همانگونه که در جدول 1 مشاهده می-شود اغلب پارامترهای این جدول دارای همبستگی منفی با عملکرد لیموترش بودند و حدود 0/34 از عملکرد لیموترش بوسیله پارامترهایی که در جدول 2 آمدهاند، تبین میشوند و بقیه عوامل تأثیرگذار بر عملکرد، عوامل دیگری هستند. از بین این پارامترها غلظت کلر در برگ بیشترین اثر مستقیم بر عملکرد را داشت
جدول -1 ضریب همبستگی بین پارامترهای اندازهگیری شده در خاک در دو عمق، آب آبیاری، غلظت عناصر در برگ
