بخشی از مقاله
چکیده:
انگیزه احداث مساجد به خدمت خداست .از این رو فضای معماری و کالبدی مساجد با مفاهیمی ناشی از اعتقاد،بینش اسلامی در قالب رمز،فرم و هندسه ای که بتواند فرهنگ اسلامی را متبلور سازد،شکل می گیرد و به زندگی ما عینیت می بخشد. بنابراین سرمایه گذاری بیشتری صرف ساخته این گونه معماری شده است.هدف از انجام این پژوهش بررسی رابطه میان معماری مساجد با هنر و هنر اسلامی است.به طوری که مساجد به عنوان تجلی گاه ذات الهی،متشکل از اجزایی اعم از گنبد،منار،محراب و...است که معماری آنها همه بر گرفته از اصول سنتی اسلام است.روش تحقیق این مقاله تحلیلی است، روش جمعآوری اطلاعات بصورت کتابخانهای و تهیه عکس و مدارک و سپس تحلیل آنها با استناد به اسناد تاریخی میباشد.در این مقاله به سوالاتی مانند رابطه میان معماری مساجد با علوم قرآنی و اسلام نیز پاسخ داده می شود.در نتیجه شکل کلی بنای مساجد تجلی گاه ظریف ترین و پر معناترین معتقدات معمار مسلمان و در نهایت هنر اسلامی است.مسجد محلی است که هر جزء آن یاد آور یکی از هنرهای اسلامی است.
واژگان کلیدی:مسجد،هنراسلامی،وحدت،کالبد،معماری
419
مسجد سنگر است
مسجد سنگر دفاع از حریم دین مقدس اسلام است چنین سنگری باید خود نمونه ای از به کار گیری عملی آموزشهای اسلامی باشد و پاکیزگی فضای این سنگر و سنگر بانان یک ضرورت اولیه بر اساس به کار گیری رهنمود های آیین اسلام است.(امام خمینی ره )
مقدمه:
اسلام اندکی پس از ظهور،در تمامی کشورهای پیرامون شبه جزیره عربستان و حتی کشورهای دوردست پذیرفته شد و تمامی عرصه های زندگی خصوصی و اجتماعی آنان را تحت تأثیر قرار داد.همراه با گسترش اسلام مسجد به عنوان مهمترین عامل فیزیکی و پایگاه اسلامی نیز در تمامی کشور های متأثر از فرهنگ اسلامی بنا گردید.مساجد به عنوان محل اجتماع مؤمنان در هر صبح،ظهر و شام،همواره در قلب مجتمعهای زیستی و محله های مسکونی جای داشته اند و همیشه غنای معماری آنها به عنوان نشانه ای از غنای فرهنگی و عظمت تمدن صاحبان آن به حساب آمده است.مساجد در گذشته تبلور کالبدی فرهنگ و هنر مسلمانان بوده اند و دیدن و بررسی آنها می تواند غنای فرهنگی و هنری اسلام را برای هر بیننده تبیین کند.پایداری و اقتدار مساجد به اعتقادات،فرهنگ و قدرت ایمان مردم بستگی دارد.از این جهت مساجد با نیت پایداری و بر مبنای تفکر قرآنی و نیایشی که مکرراً درآیات الهی ذکر شده،بنا شده اند و همواره مورد احترام و پناهگاه امن عموم مردم بوده است.
فرض پژوهش بر آن است که دین در معماری بر شکل تأثیر گذار بوده و توانسته است به معماری مساجد دست یابد که متصل بر تقوا است.
شیوه پژوهش در این مقاله منطبق بر شیوه تحلیل محتوایی بوده و روندی را از مبنای فرم شناسانه و معنا شناسانه طی کرده است.
اسلام و معماری مساجد
هنر اسلامی جوهره خود را از جهان بینی اسلامی کسب می کند و در پی معنویت بخشیدن به زندگی انسان که این مهم در معماری بویژه معماری مسجد به نحو احسن فراهم می آید.چرا که بناهای دیگر در باره مسائل مادی است،در حالی که بنای مسجد ماده و فضای مادی را در خدمت میگیرد که به خلق فضای روحانی بپردازد و در این معادله تبدیل فضای مادی به به فضای روحانی،تنها اکسیر موثر ،ایمان و خلوص سازندگان این فضاست .چرا که خلق چنین فضایی مسجد را محل سجده در پیشگاه عظمت خداوندی می داند و بر ارزش و منزلت آن به عنوان عبادتگاهی که متضمن رشد و تکامل انسان است ،واقف می باشد.نیایشگاهها برترین نوع معماری بشر در طول تاریخ بوده اند که بر اساس معیار ها و مفاهیم جهان خلقت ساخته شده اند و تجلیگاه تفکرات و احساسات ناب انسانی بوده اند و در آن به اصلی ترین نیازهای معنوی انسان پرداخته شده است.هنرمند مسلمان نیز با اساس قرار دادن هنر خود در اصل توحید می کوشدتا این حقیقت متعالی را در آثار خود جلوه گرسازد .چنانکه در معماری به ویژه معماری مساجد،هماهنگی کل بنا و یگانگی میان اجزای ساختمان و فضای ایجاد شده ازبارزترین نمونه های آن است.همچنین تجلی اصل وحدت در کثرت و کثرت در وحدت ،به صورت عاملی در تزیینات اسلامی نمودار شده است .در نتیجه معماری اسلامی علاوه بر دادن زیبایی و استحکام به بنا،جلوه گاه بزرگترین تفکر فلسفی-الهی استکه در نوع خود بی نظیر است .(01)تجلی اصل وحدت ،حتی در پیدایش مساجد نخستین نیز بر فضای مسجد حاکم بوده است .به طوری که ایده اولیه مسجد قطعه ای کوچک یا بزرگ از زمین پاک است که سمت قبله(مرکزیت و یگانگی)در آن مشخص میشود وبه نماز اختصاص می یابد .مسجد در واقع محلی برای اجتماع سیاسی مذهبی اقتصادی و فرهنگی جامعه است و برای تبادل آراء که نشانگر در هم آمیختگی دین ودنیا،معاش و معاد و... می باشد.در کشف الاسراردر توضیح آیهفی بیوت أذن االله أن ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الاصال
421
(نور(36/از قول ابن عباس آمده است :مساجد خانه های خدا در زمین است.همانطوری که ستارگان برای اهل زمین می درخشند، مساجد نیز برای ملکوتیان نور افشانی می کنند .(02 )آرتور پوپ مساجد را بناهای مردمی می داندکه در برابر کاخ های عظیم شاهان قد بر افراشته اند .سادگی و عظمت این بناهای فرهنگی ناشی از فروتنی و تسلیم محض و ایمان اصیل مردم نماز گذار است که با ورود به آنها همه امتیاز های اجتماعی و اقتصادی افراد از میان می رود وی مسجد را یک مؤسسه آموزشی بنیادی معرفی می
کند که علوم دینی و درسهای عمومی تا بالاترین سطح در آن تدریس می شد .(03)
چنانکه می دانیم هندسه روحانی هر دین در آن تعبیه شده است و قواعد شکل دهنده این نظام در اسلام،از اصول دین بر می خیرد.درک هندسه رمز آلود دین،قدرت بیان آن را به زبانی مطابق با روح زمان در وجود فنّاوران شایسته پدید می آورد.اسلام دین وحدت است در همه ابعاد آن؛اجتماعی،سیاسی،هستی شناسی و...معماری.کعبه نخستین تجسم معماری این مفهوم است.گرداب عظیم انسانی که به رسم عبادت به گرد آن می چرخد،چرخش اجرامی است در اطراف این منشأ انوار ملکوتی به قصد آنکه با این گردش هر چه بیشتر از برکت شعاعش بهره مند گردند.شاید همین چرخش رمز تجسم حجم دوار قبه الصخره،مهمترین بنای
اسلامی پس از کعبه و قبله نخست مسلمانان،در هنگام بازسازی آن بوده است و از آنجا ریشه بسیاری از اشکال و احجام دوار دیگر که دستمایه بیان مفهوم وحدت شده اند.
تقوای الهی
»تقوا«از ریشه »وقی« گرفته شده است و مصدر آن »الوقایه« به معنای حفظ کردن و مصون داشتن چیزی در برابر چیزی یا امر ناگوار و زیان آوری است.»الوقایه حفظ الشیء مما یوذیه و یضره« .تقوا قرار دادن نفس در حالت »وقایه«است.»التقوی جعل النفس فی وقایه مما یخاف(04 ) « یعنی تقوا عبارت است از قرار دادن نفس در حفاظ،در برابر اموری که برای وی هراس انگیز است. » متقی« نیز یعنی کسی که در برابر امور ناگوار با استفاده از »تقوی«حالت»وقایه«به خود می گیرد.»تقوا«دارای زمینه های متفاوت و حالات متعددی است که والاترین حالت آن تقوای الهی است و آن عبارت از خویشتن داری از عذاب الهی به وسیله اطاعت از اوامر خداوند است.در قرآن مجید واژه تقوا مورد توجه ویژه قرار گرفته،به گونه ای که در مقام عمل تنها افراد پرهیزکار از قرآن بهره مند می شوند.(ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین)(سوره بقره آیه (2کتاب خدا بدون هیچ شکی راهنمای متقین است.واژه عظیم تقوا و کلمات هم خانواده آن در مجموع 258 بار در قرآن استعمال شده است .(05)در این کتاب مقدس خداوند خود را یار و یاور متقین دانسته است(ان االله مع المتقین...)(سوره بقره آیه (194 و (ان االله مع الذین اتقوا...)(سوره نحل آیه .(128خداون خود را دوستدار پرهیز کاران می داند.(...فان االله یحب المتقین)(سوره آل عمران آیه .(76و بزرگوارترین انسانها نیز نزد خدا با تقوا ترین آنهاست(...ان اکرمکم عنداالله اتقیکم)(سوره حجرات آیه .(13از نظر قرآن،اهل تقوا هم در دنیا پایان نیک دارند و هم در آخرت پیروزی نهائی برای آنهاست (...العاقبه للمتقین)(سوره اعراف،آیه 128و همچنین سوره هود،آیه 49و همچنین سوره قصص،آیه(83 و در نهایت متقین در روز سخت قیامت مقام امن و امین خواهند داشت (ان المتقین فی مقام امین)(سوره دخان آیه .(51جایگاه متقین در آخرت و در نزد خداوند در باغهای بهشتی پر نعمت خواهد بود (ان المتقین عند ربهم جنات النعیم)(سوره قلم آیه (34و در دنیا نیز خانه و جایگاه پرهیزکاران مساجد است .قال رسول االله (ص):المساجد بیوت المتقین .(06)از طرفی باغها و بستانهای بهشتی نیز مساجد هستند.قال رسول االله (ص)ریاض الجنه المساجد .(07)
توحید و جهان بینی
422
عالم هستی در اسلام بر پایه تأکید بر پروردگار به عنوان (منشأ واحد) تمام موجودات،همچنین بر سلسله مراتب وجود که خود متکی بر اصل وحدت بوده و به امر الهی انتظام یافته است و نیز بر مراتب وجود که ماده را به عالم لطیف (اثر) و عالم لطیف را به فرشتگان و جهان فرشتگان را به عالم فرشتگان مقرب و عالم فرشتگان مقرب را به »روح«و»روح« را به فعل خلاقه ازلی پروردگار مربوط می دارد استوار است .(08)
در جهان بینی اسلامی همه هستی به یک مبدأ واحد بر می گردد و مبدأ همه کائنات،واجب الوجود بالذات من جمیع الجهات و وجود صرف و کمال مطلق است و همه به سوی او بر می گردد.اصل توحید،ام الاصول اعتقادات اسلامی است و رکن رکین جهان بینی اسلامی به شمار می آید. معماری مساجد نیز در تداعی این وحدت است.
موجودات جهان،با نظامی هماهنگی به یک»سو«و به طرف یک مرکز تکامل می یابند.آفرینش هیچ موجودی عبث و بیهوده و بدون هدف نیست.جهان با یک سلسله نظامات قطعی که (سنن الهیه)نامیده می شود،اداره می شود. انسان در میان موجودات از شرافت و کرامت مخصوص برخوردار است ( .(09و از این یک سویی و یک محوری در صور و نقوش مساجد راز و رمز این جهان بینی را بیان می کند.تأکید به جماعات و نظم دسته جمعی در نیایشگاهها،ذهن طراح را تحت تأثیر قرار داده،معماری مساجد را در عالی ترین وجه به سمت وحدت سوق می دهد.
هدف تمثیل در کالبد معماری مساجد ذکر استفاذ...»کروا االله قیاماً و قعوداً و علی جنوبکم)«نساء)(103پس به یاد آورید پروردگار را به هنگام ایستادن،نشستن یا موقعی که به پهلوهایتان آرمیده اید)و تأکید کلام الهی به یاد آوری کمال مطلق است و این در فضای معماری محقق نمی شود،مگر با اشکال نقشها و نوشته ها... که صورت الهی به خود بگیرندوما.»یذّکرّ الّا الوالالباب« (بقره)(269بیاد نیاورند مگر خردمندان).
ذکر در معنای وسیع آن آگاهی مطلق،یاد مطلق و ادراک حضور االله در گسترده ای فراتر از محدوه،نمونه های چند از شواهد متحقق قرآنی است.تا جایی کهکلاً در برگیرنده نقش معنوی دستور های علمی قرآن در ابعاد گوناگون،منزلات آسمانی دیرین،حدیث پیامبران الهی و معلمان و رهبران روحانی که تجسم عینی و حاضر »اذکار« الهی هستند نیز خواهد بود.تمام هنر ها و معارف انسانی اسلامی پس از آن نیز،در سطوح گوناگونی عمیقاً از الگوی جمال شناسی قرآن متأثر شده اند .(10)
